B. A. Nazarbayeva

Termoelektrlikni 

tadqiq  qilish  uchun  ikkita 

turli 

materiallardan  (yoki  bir  xil, 

biroq turlicha sharoitlarda joylashgan, masalan, biri – kuchlangan holatda bo‘lgan, 

boshqasi  esa  –  kuchlangan  holatda  bo‘lmagan  materiallardan)  tarkib  topgan 

konturga  ega  bo‘lish  zarur  bo‘ladi.  Faqat  shundagina  ularning  termoelektrik 

xususiyatlaridagi  farqlarni  aniqlash  mumkin  bo‘ladi.  4.20B-rasmda  ikkita  turlicha 

metallardan tarkib topgan, unda 

∆i = i

a 

– i

b 

toklar farqi vujudga keladigan kontur 

ko‘rsatilgan. 

∆i 

kattalik  ko‘pgina  omillarga  bog‘liq bo‘ladi, o‘tkazgichning  shakli 

va  o‘lchami  ham  shu  hisobga  kiradi.  Agar  tutashmagan  o‘tkazgichda  tokning 

o‘rnita  kuchlanish  o‘lchansa,  potensiallar  farqi  faqatgina  materiallarning  tipi  va 

ularning  harorati  bilan  belgilanadi  va  boshqa  hech  qanday  omilga  bog‘liq 

bo‘lmaydi.  Issiqlik  tomonidan  induksiyalangan  potensiallar  farqi 

Zeebek 

kuchlanishi 

deb ataladi. 

Ikkita  o‘tkazgich  bir-biri  bilan  tutashtirilsa  nima  sodir  bo‘ladi?  Metalldagi 

erkin  elektronlar  o‘zlarini  huddi  ideal  gaz  kabi  tutadi.  Elektronlarning  kinetik 

energiyasi  materialning  harorati  bilan  belgilanadi.  Biroq  turli  materiallarda  erkin 

elektronlarning  energiyasi  va  zichligi  bir  xil  bo‘lmaydi.  Bir  xil  haroratda  bo‘lgan 

ikkita  turlicha  material  bir-biri  bilan  tutashtirilganda  erkin  elektronlar  diffuziya 

hisobiga  tutashuv  joyi  orqali  aralashib  ketadi.  Elektronlarni  qabul  qilib  olgan 

materialning  elektr  potensiali  ko‘proq  manfiy  bo‘lib  qoladi,  elektronlarni  bergan 

materialniki  esa  –  ko‘proq  musbat  bo‘lib  qoladi.  Tutashuvning  ikki  tomonida 

elektronlarning  turlicha  konsentratsiyasi  diffuziya  jarayonini  muvozanatlaydigan 

elektr  maydonini  shakllantiradi,  natijada  qandaydir  bir  muvozanat  qaror  topadi. 

Agar  kontur  yopiq  bo‘lsa,  va  har  ikkala  tutashma  bir  xil  haroratda  joylashgan 

bo‘lsa, ularning atrofidagi elektr maydonlari bir-birini o‘zaro yo‘q qiladi, tutashuv 

joylari turlicha haroratga ega bo‘lganda bunday voqea sodir bo‘lmaydi.  

Keyingi  tadqiqotlar  shuni  ko‘rsatadiki,  Zeebek  effekti  tabiati  bo‘yicha  elektr 

hodisasi  bo‘lib  hisoblanadi.  Shuni  ta’kidlash  mumkinki,  o‘tkazgichlarning 

termoelektrik  xususiyatlari  –  bu  materiallarning  xuddi  elektr  o‘tkazuvchanlik  va 

issiqlik  o‘tkazuvchanlik  kabi  hajmiy  xususiyatlaridir,

  a

a 

koeffitsiyent  esa  – 

materialning  noyob  tavsifsi  bo‘lib  hisoblanadi.  Ikkita  turli  materialni  (A  va  V) 

---

181 

 

kombinatsiyalashda  har  doim  Zeebek  kuchlanishini  aniqlash  talab  qilinadi.  Buni 

Zeebek differensial koeffitsiyenti 

yordamida bajarish mumkin: 

                                                 α

AV 

= α

A 

– α

B

                                                      (4.48) 

SHunda tutashuvdagi kuchlanish quyidagiga teng bo‘ladi: 

                                             dV

AV 

= α

AB 

dT 

                                                       (4.49) 

(4.49)  tenglama  ba’zan  differensial  koeffitsiyentni  aniqlash  uchun 

qo‘llaniladi: