B. A. Nazarbayeva

 

4.4

 

Tovush to‘lqinlari 

 

Tovush  to‘lqinlari  deb  muhitning  (qattiq  jismlar,  suyuqliklar  va  gazlarning) 

ma’lum  bir  chastota  bilan  sodir  bo‘ladigan  davriy  siqilishlari  va  kengayishlariga 

aytiladi.  Muhitning  tarkibiy  qismlari  to‘lqinning  tarqalish  yo‘nalishida  tebranma 

harakatlarni sodir qiladi, shu sababli bunday to‘lqinlar bo‘ylama mexanik to‘lqinlar 

deb ataladi. 

Tovush to‘lqini 

degan nom odamning qulog‘i qabul qiladigan diapazon 

bilan  bog‘lanadi,  u  taxminan  20  ...  20000  Hz  intervalni  tashkil  qiladi.  20  Hz  dan 

past bo‘lgan bo‘ylama mexanik to‘lqinlar 

infratovushlar, 

20 kHz dan yuqorilari esa

 

–  ultratovushlar 

deb  ataladi.

 

Agar  to‘lqinlarni  klassifikatsiyalash  boshqa 

jonivorlarga,  masalan,  itlarga  nisbatan  olib  borilganda  edi,  tovush  to‘lqinlarining 

diapazoni anchagina keng bo‘lgan bo‘lar edi. 

Infratovush to‘lqinlarini detektorlash qurilish konstruksiyalarini tadqiq qilish, 

er  qimirlashlarini  oldindan  aytish  va  katta  geometrik  o‘lchamlarga  ega  bo‘lgan 

boshqa  obyektlarni  o‘rganishda  qo‘llaniladi.  Odamlar,  garchi  ularni  eshitmasada, 

katta  amplitudali  infratovush  to‘lqinlarini  his  qiladilar,  bunda  ularda  sarosimaga 

tushish,  qo‘rquv  kabi  va  boshqa  psixologik  holatlar  paydo  bo‘ladi.  Tovush 

diapazonidagi  to‘lqinlarga  torlarning  tebranishi  (torli  musiqa  asboblari),  havo 

ustunining  vibratsiyasi  (puflab  chalinadigan  musiqa  asboblari),  plastinkalarning 

---

186 

 

ovozi  (zarba  berib  chalinadigan  musiqa  asboblari,  tovush  bog‘lamlari,  ovoz 

kuchaytirgich)  misol  bo‘lib  hisoblanadi.  tovushlarning  vujudga  kelish  tabiati 

qanday  bo‘lishidan  qat’iy  nazar,  bunda  havoning  navbatma-navbat  siqilishi  va 

siyraklashishi  sodir  bo‘ladi,  bunda  to‘lqinlar  hamma  tomonga  tarqaladi.  Tovush 

to‘lqinlarining  spektri  o‘ta  turli-tuman  –  metronomning  oddiy  bir  xil  tovushidan 

skripkaning  boy  ohanglarigacha  bo‘lishi  mumkin.  Shovqin,  qoidaga  ko‘ra,  juda 

keng spektrga ega bo‘ladi. U zichlikning bir tekis taqsimlanishiga ega bo‘lishi yoki 

garmonikalarning ma’lum bir chastotalarida paydo bo‘lishi mumkin. 

Muhit  siqilganda  uning  hajmi 

V 

dan 

V-∆V 

gacha  o‘zgaradi. 

∆r 

bosim 

o‘zgarishining  hajmning  nisbiy  o‘zgarishiga  nisbati  muhit  qayishqoqligining 

hajmiy moduli deb ataladi: 

                                                  B = 

 = 

p

0

v

2                                                                 

(4.56) 

Bunda 

p

0 

– siqilish zonasidan tashqaridagi zichlik,

 v 

– tovushning muhitdagi 

tezligi. Bundan tovushning tezligi quyidagicha aniqlanadi: 

                                                   v = 

                                                          (4.57) 

Shundan kelib chiqqan holda, tovushning tezligi muhitning qayishqoqligi (

V

) 

va inersion xususiyatlariga (

r

0

) bog‘liq bo‘ladi. Har ikkala o‘zgaruvchi haroratning 

funksiyasi  bo‘lib  hisoblanishi  sababli,  tovushning  tezligi  ham  haroratga  bog‘liq 

bo‘ladi.  Bu  hususiyat  akustik  termometrlarning  asosiga  qo‘yilgan.  Qattiq  jismlar 

uchun  bo‘ylama  tezlik