Б. А. Абдукаримов, А. Б. Бектемиров, М.Қ. Пардаев, Ш. С. Салимов, Э. Ш. Шавқиев, Ф. Б. Абдукаримов корхона иқтисодиёти

К_экст=Т_ҳақ.ф. : Т_меер.ф.

бу ерда: Т_ҳак.ф. - ускуналардан ҳақиқий фойдланилган вақт,

соат;
Т_{меер.ф.­} - ускуналарнинг норма бўйича ишлаш муддати,
соат.
Мисол. Агар сменанинг давомийлик вақти 8 соат бўлса, режа бўйича таъмирлаш ишларига 1 соат сарфланса, станокларнинг ҳақиқий ишлаш вақти 6 соатни ташкил этса, унда ускуналардан экстенсив фойдаланиш коэффициенти 0,86[6:(8-1)] га тенг бўлади. Бу станоклардан реждаги фойдаланиш керак бўлган вақтнинг атиги 86 фоизидангина фойдаланилаётганлигини билдиради.
Ускунлардан экстенсив фойдаланиш сменалик коэффициенти кўрсаткичи билан ҳам тавсифланади. Бу кўрсаткич кун мобайнида, барча сменаларда ишлатилган ускуналар миқдорини энг катта сменада ишлатиладиган станоклар миқдорига бўлиш билан аниқланади. Ускуналарнинг ҳар бир бирлиги йилда нечта сменада ишлатилишини ҳисоблашнинг соддалаштирилган усули қуйидагича: цехга 150 бирлик станок ўрнатилган, шулардан биринчи сменада 100 бирлик станок, иккинчи сменада 90 бирлиги ишлатилди. Сменалилик коэффициенти


100 + 90
—————= 1,33 ни ташкил этади.
150

Корхоналарда сменалилик коэффиицентини оширишга интилиш керак. Чунки, у қанчалик юқори бўлса, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳам ортади.

Ускуналар ишининг сменалилигини оширишнинг асосий йўналишлари қуйидагилар:

• 
  ишчи ўринларининг ихтисослашганлик даражасини ошириш. Бу ишлаб чиқаришнинг сериялилигини ва ускуналарнинг иш билан таъминланганлигини оширади;
  
• 
  ишларнинг ритмлигини ошириш;
  
• 
  бекор туриб қолишларни камайтириш;
  
• 
  таъмирлаш ишларини самарали йўлга қўйиш;
  
• 
  асосий ва махсус ёрдамчи ишчилар меҳнатини механизациялаш. Бу қўшимча ишчи кучини озод қилиш ва уларни огир ёрдамчи ишларга ёки учинчи сменага ўтказиш имконини беради.
  

Ускуналарнинг иш билан таъминланганлик коэффициенти ҳам ускуналардан вақт бўйича фойдаланишни характерлайди. Бу кўрсаткич асосий ишлаб чиқаришдаги жами машина парклари учун ҳисобланади. Бу кўрсаткич мавжуд ускуналар билан барча маҳсулотларни тайёрлаш меҳнат сиғимининг, унинг ишлаш вақти фондига нисбати сифатида аниқланади. Амалиётда ускуналарнинг иш билан таъминланганлик коэффициенти сменалик коэффициетидан икки баробар (агар 2 сменали режим бўлса) ёки уч баробар (агар 3 сменали режим бўлса) кам қийматда қабул қилади.
Бизнинг мисолларимизда: