Б. А. Абдукаримов, А. Б. Бектемиров, М.Қ. Пардаев, Ш. С. Салимов, Э. Ш. Шавқиев, Ф. Б. Абдукаримов корхона иқтисодиёти

К_б=Р_б : Р • 100 (%)


Кадрларни қабул қилиш коэффициенти (К_қ) жорий давр мобайнида ишга қабул қилинган ходимлар сонининг (Р_) шу даврдаги рўйхат бўйича жами ходимларнинг ўртача сонига (Р) нисбати сифатида аниқланади.


К_қ=(Р_š : P) • 100 (%)


Кадрларнинг барқарорлик коэффициенти (К_б) корхона ёки унинг алоҳида бўлинмаларида ишлаб чиқаришни бошқариш қай даражада ташкил этилганлигини баҳолаш учун ишлатилади, яъни;


К_б=1 - Р_мк : Р + Р_ê

Бунда: Р_мк - Ҳисобот даври мобайнида корхонадан ўз

ҳоҳишига кўра ва меҳнат интизомини бузгани учун ишдан
кетган ходимлар сони, киши;
Р - Корхонада ҳисобот давридан кейинги даврдаги
ходимларнинг ўртача рўйхат бўйича сони, киши;
Р_ê - ҳисобот даврида янги ишга қабул қилинганлар
сони, киши.


Кадрларнинг қўнимсизлик коэффициенти (К_қ.) корхонадаги жорий давр мобайнида ишдан кетган ва ҳайдалган ходимлар сонини (Р_мк) рўйхат бўйича жами ходимларнинг ўртача сонига (Р) бўлиш йўли билан аниқланади.


К_қ.­=(Р_мк : Р) • 100 (%)

Корхонада меҳнатни тўғри ташкил этиш учун у ёки бу ишни бажаришга қанча меҳнат талаб этилишини билиш зарур, бошқача айтганда ҳар бир ходим учун меҳнат меъёрини аниқлаш керак.

Меҳнатни меъёрлаш деганда ҳозирги ишлаб чиқариш шароитида аниқ ишни ёки операцияни бажариш учун максимум қанча вақт кетишини аниқлаш (вақт бирлигида минимум қанча маҳсулот ишлаб чиқариш мумкинлигини аниқлаш) тушунилади.
Корхонада меҳнатни меъёрлаш, меҳнат ва иш ҳақини тўғри ташкил этишнинг гаровидир. Меҳнат меъёри мавжуд шароитларни тўлиқ ҳисобга олган ҳолда ҳисобланиши лозим.
Меҳнатни меъёрлашнинг тажриба-статистик ва таҳлилий усуллари мавжуд. Таҳлилий усули нисбатан самаралироқ яъни мақсадлироқ ҳисобланади. Бу усулда меҳнатни меъёрлашга илмий нуқтаи назардан ёндашилади. Тажриба-статистик усулда эса мураккаб ҳолатларни меъёрлаш олдинги омил натижалари билан солиштириш асосида амалга оширилади.
Таҳлил усулда қуйидаги қатор операциялар амалга оши-рилади:

0. 
   меҳнат жараёнини тадқиқод қилиш;
   
1. 
   меҳнат харажатларига таъсир қиладиган барча омилларни ўрганиш;
   
2. 
   операция ва усуллар бажарилиши лойиҳасини такомил-лаштириш;
   
3. 
   ишни бажаришга кетадиган вақтни аниқлаш;
   
4. 
   меъёрларни ишлаб чиқаришга тадбиқ қилиш.
   

Меъёрлашнинг таҳлили усули ўз навбатида таҳлили-ҳисоб ва таҳлили-тадқиқот турларига ажралади. Аналитик-ҳисоб турида вақтнинг тайёр нормативлари қўлланилади. Меъёрлашнинг аналитик-тадқиқот усулида бевосита иш вақтини ўрганиш - хронометраждан ва иш куни фотографиясидан кенг фойдаланиш тавсия этилади.
Хронометраж бу тезкор вақт сарфининг ўрганиш усулидир. Унинг асосий босқичлари қуйидагилар:

0. 
   кузатишга тайёрланиш;
   
1. 
   кузатиш;
   
2. 
   кузатиш натижаларини таҳлил қилиш ва қайта ишлаш;
   
3. 
   операцияларнинг рационал таркибини ҳамда унинг алоҳида элементларининг давомийлигини аниқлашни билдиради.
   

Иш кунининг фотографияси - бу иш вақтини ўрганиш усули бўлиб, бу бутун иш куни мобайнида ёки иш кунининг маълум қисми мобайнида иш вақтининг давомийлигини кузатиш ва ўрганиш йўли билан амалга оширилади. Бунда асосий эътибор иш ўринларига хизмат кўрсатиш вақтига ва ишдаги танаффус вақтига қаратилади.
Шу билан бирга иш куни фотографияси Кишилар сонига боглиқ ҳолда индивидуал, гуруҳий ва оммавий турларга бўлинади. Улар қуйидаги фотографиялаш босқичларидан иборат:

0. 
   кузатишга тайёрлаш - ходимлар, уларнинг иш ўринлари ва ишларнинг бажарилиш шартлари ҳамда тавсифи билан танилиши; ишларнинг элементларини аниқлаш;
   
1. 
   иш вақти сарфларини барчасини кузатиш ишнинг ҳар бир элементининг тугаш вақтини сонли ва график усулларда қайд қилиш; ишларнинг бажарилган элементларини белгилаб қўйиш;
   
2. 
   кузатиш натижаларини таҳлил қилиш - вақт ва индексацияни алоҳида сарфларининг давомийлигини аниқлаш; иш вақти сарфини гуруҳлаш; иш вақтининг ҳақиқий балансини тузиш; ходимларни тоифалар бўйича иш вақти сарфини таҳлил қилиш;
   
3. 
   тадбир ва хулосалар - иш вақтидан фойдаланишни ошириш бўйича тадбирлар ишлаб чиқиш; иш вақтининг меъёрий баланси лойиҳасини ишлаб чиқиш; меҳнат унумдорлигини ошириш имкониятларини аниқлаш.
   

Хронометраж ва иш куни фотографияси - маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга ёки бир операцияни бажаришга кетадиган вақт меъёрини аниқлашда фойдаланилади. Вақт меъёри киши-соат ёки киши-минутда белгиланади.
Маҳсулот бирлиги ёки ишни қўлда, қўл ва машинада, тўлиқ машинада бажариш учун кетган вақт меъёри таркиби қуйидаги сарфларни ўз ичига олади: