Б. А. Абдукаримов, А. Б. Бектемиров, М.Қ. Пардаев, Ш. С. Салимов, Э. Ш. Шавқиев, Ф. Б. Абдукаримов корхона иқтисодиёти

Корхонада режалаштириш тизими

ва режанинг турлари

Бозор иқтисоди шароитида режаларни тезкор, жорий ва стратегик тизими кенг қўлланилади ва бу асосида режалаштиришнинг узлуксизилиги таъминланади.

Режалар қуйидаги аломатларга қараб таснифланади. Режаларнинг таснифи 5.3.1.-чизмада кўрсатилган.
Режаларнинг бир қатор аломатларига қараб турланиши уни бозор иқтисодиёти шароитида кенг ишлатилиши тўғрисида муболағасиз далолат бериб турибди.
5.3.1.-чизма
Режаларни таснифи

Таснифлаш аломатлари		Режанинг турлари
		Умумий
Фаолиятни қамраб олиш
даражаси		Бўлимлар, соҳалар
		Мақсадли
Предмети
бўйича		Маблағлар
		Дастурли
		Ҳаракатлар
		Қатъий
Ўзгарилиш хусусиятига
қараб		Мослашувчан
		Ишлаб чиқариш
		Моддий таъминот
Фаолият
соҳаси		Сотиш
бўйича
		Молия
		Персонал
		Ўзоқ муддатли (5 йилдан юқори)
Муддати бўйича		Ўрта муддатли (5 йилгача)
		Қисқа муддатли (1 йилгача)
		Стратегик
Мазмунига қараб		Тактик
		Тезкор
		Глобал
Ўрганиш миқёсига қараб
		Локал-тафсилотлаштирилган

5.4. Корхона фаолиятига таъсир қилувчи омиллар

Вазиятни олдиндан кўра билиш, тасодифий ўзгаришлар, корхоналарнинг ташқи алоқалари, ички фаолият юргизиш бир қатор объектив ва субъектив омилларга боғлиқдир. Ҳар қандай бизнес бундай омилларнинг таъсиридан ҳоли эмас. Шу сабабли фаолиятни режалаштириш жараёнининг энг зарур томони бизнесга таъсир қилувчи омилларни аниқлаш, уларнинг таъсир қилиш даражаларини белгилашдан иборатдир. Бизнинг фикримизча, объектив омиллар даражасини иқтисодий жиҳатдан ҳисоб-китоб қилиб аниқлаш мумкин ва улар реал шароитдан, ресурслардан келиб чиқади. Субъектив омиллар эса фаолиятга кишиларнинг профессионал билими, маҳорати, дунё қараши, психологияси кабилар билан боғлиқ бўлиб, режалаштириш, фаолиятни таҳлил қилишда уларнинг таъсир қилиш даражаларини, миқдорини белгилаш иқтисодий-математик нуқтаи назардан имконияти йўқ. Лекин бундай омилларни ҳам мушоҳада орқали корхона раҳбарияти, мутахассислари режалаштириш жараёнида эътиборга олиши, шу омилларни чуқур ва ҳар томонлама ўрганиб чиқиши шарт.

Объектив ва субъектив омиллар корхонанинг ташқи ва ички муҳитидан келиб чиқади. Шу сабабли барча омилларни корхонанинг ташқи ва ички муҳитидан келиб чиққан ҳолда таснифлаш ва тавсифлаш назарий ва амалий жиҳатдан мақсадга мувофиқдир.
Режалаштириш жараёнида бундай омилларни бизнесга таъсир қилиш даражасини аниқлаш билан бир қаторда уларни бошқариш келажакда ўзгаришини кўра билиш ва шулардан келиб чиққан ҳолда бизнеснинг самарасини ошириш учун барча чора-тадбирларни кўриш зарур.
Корхона фаолиятига таъсир қилувчи ташқи ва ички муҳитни кўриб чиқамиз.


5.4.1-чизма.
Корхона фаолиятининг умумий кўриниши

БОШҚАРИШ ЖАРАЁНИ

И
С

Т
Е
Ъ
М
О
Л
Ч
И
Л
А
Р



ресурслар:
Бинолар, иншоотлар, жиҳозлар Моддий, хом ашё, ёрдамчи маҳсулотлар, ёқилғи, энергия, асбоблар, комунал таъминот.
Меҳнат ресурслари:
Бошқарувчилар, мутахас-сислар, ёрдамчи ходимлар, мастерлар, ишчилар.
Молиявий ресурслар:
Ишлаб чиқарувчининг капитали, банк кредити, қимматбаҳо қоғозлар ва ҳоказолар.

Илмий текшириш ва конструкторлик жараёни

Ишлаб чиқариш, технологик жараён

Тайёр маҳсу
лотлар ёки хизмат

Р
Е
С
У
Р
С
Л
А
Р

Олди- сотди жара-ёни

Корхона фаолиятини умуман тасаввур қилсак бир томондан моддий, меҳнат, молиявий ресурслар турса, марказда ишлаб чиқариш жараёни туради ва иккинчи томонда хом ашё билан таъминлаш, тайёр маҳсулот ва уларни айирбошлаш жараёни туради. Бу жараён 5.4.1-чизмада тасвирланган.

5.4.1-чизмадан кўриниб турибдики, корхонанинг ички муҳити, яъни ресурсларни топиш билан уларни бирлаштириш, ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, бошқариш, тайёр маҳсулотни (хизматни) айирбошлаш, истеъмолчиларни аниқлаш, уларнинг талабини ўрганиш каби омиллар
билан боғлиқдир. Бу омиллар ўз ўрнида бошқа бир қатор омиллар билан боғлиқ бўлиб, ҳар бири бутун корхона фаолиятига у ёки бу даражада таъсир кўрсатади.
Корхонанинг фаолияти ички муҳитдаги омилларга нисбатан кўпроқ ташқи муҳитдаги омилларга ҳам боғлиқдир. Корхонани ташқи муҳит билан алоқаларининг умумий кўриниши 5.4.2-чизмада берилган.

Корхонанинг ташқи муҳит билан алоқаларидан келиб чиқиб унга ташқаридан таъсир қилувчи омилларни қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин:

- давлат бошқарув муассасалари;
- умумиқтисодий омиллар;
- социал-ижтимоий омиллар;
- маҳаллий (регионал) омиллар;
- миллий омиллар;
- географик омиллар;
- демографик омиллар;
- ҳуқуқий омиллар;
- рақобатчилар;
- илмий-техник прогресс;
- мафкуравий омиллар;
- профессионал билим билан боғлиқ омиллар;
- истеъмолчилар;
- рақобат муҳити;
- моддий ресурслар билан таъминловчилар;
- технология ва жиҳозлар билан таъминловчилар;
- малакали кадрлар тайёрлаш;
- молия билан таъминловчилар;
- сиёсий омиллар;
- халқаро алоқалар ва ниҳоят яширин (хуфёна) бозор элементлари кабилардир.
Режалаштириш жараёнида ички ва ташқи муҳит билан боғлиқ бўлган барча омилларни алоҳида таҳлил қилиш мақсадга мувофиқдир.