Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи

SOSİAL NƏZARƏT İDARƏETMƏDƏ
TƏNZİMLƏMƏ VASİTƏSİ KİMİ
Əliyeva Aydan Nurəddin qızı,
BDU-nun II kurs magistrantı
Açar sözlər: idarəetmə, nəzarətin əsas vəzifələri, sosial nəzarət, sosial normalar, tənzimləyici vasitə, əmək sferası, sosial təsiretmə
Ключевые слова: управление, основные задачи контроля, социальный контроль, социальные нормы, способ регулирования, трудовая сфера, социальное воздействие
Key words: management, the main task of the control, social control, social norm, the method of regulation of work, social impact.
Nəzarətetmə idarəetmənin mühüm funksiyası olub, idarəolunan sistemlərin fəaliyyətinin qaydaya salınması üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu isə idarəetmə obyekti haqqında müəyyən informasiyaların mövcudluğunu tələb edir. Nəzarəetmə mühüm sosial-iqtisadi məsələlər üzrə vahid dövlət nəzarətinin həyata keçirilməsində mühüm rol oynayır. Xammal və materiallardan, əmək və maliyyə resurslarından, elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərindən səmərəli istifadə olunması, dövlət qərarlarının yerinə yetirilməsini nəzərdən keçirir.
Nəzarətin əhatə dairəsi, göründüyü kimi, çox genişdir. Nəzarət nəinki idarəetmə obyektini, həmçinin idarəetmə subyektini də əhatə etməlidir ]4, s. 123]. Nəzarət analitik xarakter daşıyır, verilmiş müəyyən proqram əsasında kompleks və ayrı-ayrı məsələlərin yoxlanılması ilə bağlıdır. Əks əlaqə mexanizmi nəzarətin əsasını təşkil edir. Nəzarəetmə idarəetmə orqanının fəaliyyətinin tərkib hissəsi və idarəetmə prosesinin mühüm mərhələsidir. Nəzarətetmə idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi və həyata keçirilməsinin tərkib hissəsidir.
İdarəetmə məqsədi, idarəetmə prosesi ilə nəzarət arasında üzvi əlaqə vardır. İdarəetmə ilə nəzarətetmənin məqsədi vəhdət təşkil etməlidir. Nəzarətin başlıca məqsədi qərarların qəbulu ilə icrası arasındakı vəhdətliyi təmin etməkdən, sosial-iqtisadi inkişafdakı nöqsanları, ayrı-ayrı kənarlaşma hallarını aradan qaldırmaqdır. Nəzarətin başlıca məzmunu yoxlamaqdan, baş verə biləcək nöqsanların qarşısını almaqdan ibarətdir. Bu baxımdan nəzarət həm də xəbərdarlıq xarakteri daşıyır.
Nəzarətin başlıca vəzifələri aşağıdakılardır:

• 
  hər hansı bir dövr üçün nəzarət edilən obyektin real vəziyyətinin qiymətləndirilməsi, aşkara çıxarılması;
  
• 
  ümumdövlət qaydalarından kənarlaşma hallarının konkret istiqamətinin müəyyən edilməsi;
  
• 
  həmin kənarlaşma hallarının səbəblərinin aşkara çıxarılması;
  
• 
  lazım gəldikdə əlavə informasiya materiallarının toplanması;
  
• 
  bunlar əsasında yoxlanılan obyektin fəaliyyətinin qaydaya salınması üçün təsirli tədbirlərin görülməsi.
  

Hər bir əmək kollektivinin məqsədi mütəşəkkil və ahəngdar işləməkdən ibarətdir. Bu həm də əmək kollektivlərinə və təşkilatlara qarşı irəli sürülən bir tələbdir. Həmin məqsəd və tələb ictimai-iqtisadi sistemlərin xarakterindən asılı olmayaraq daimi fəaliyyət göstərən istehsal amillərinin optimal vəhdətliyinin təmin edilməsi zəruriyyətindən irəli gəlir. Belə bir ahəngdarlığın təmin olunmasında sosial nəzarətin böyük əhəmiyyəti vardır. Sosial nəzarət idarəetməklə sosial proseslərin vəhdətliyini və bütövlüyünü tənzimləmə vasitəsidir. Bu prosesdə işçilərin davranışına nəzarət edilir, nəzarət zamanı işçilərin əmək davranışını qiymətləndirmək üçün ümumi kollektiv tərəfindən qəbul olunmuş normativlər və dəyərlər bir etalon kimi götürülür [4, s. 132].
Sosial nəzarətin məqsədi ilə yanaşı onun bir sıra vacib funksiyaları da vardır. Sosioloji ədəbiyyatda əksəriyyət tərəfindən qəbul olunmuş aşağıdakı funksiyaları göstərmək olar:

• 
  qiymətləndirmə funksiyası;
  
• 
  stimullaşdırma funksiyası;
  
• 
  əmək intizamını möhkəmləndirmə funksiyası.
  

Qiymətləndirmə funksiyası müqayisə prinsipinə əsaslanır. Burada müqayisə işçinin hərəkətləri ilə əmək kollektivlərinin davranış normalarının müqayisəsi mənasında başa düşülür. Burada «qiymətləndirmə» sözü ona görə işlənir ki, məhz həmin müqayisə nəticəsində və sayəsində işçinin bütün hərəkətlərinə obyektiv qiymət vermək olur. Qiymətləndirmə pozitiv və neqativ ola bilər.
Stimullaşdırma funksiyası pozitiv və neqativ davranışdan asılı olaraq bu hərəkəti tənzimləmə məqsədi ilə həyata keçirilən tədbir reaksiyasıdır. Əmək intizamını möhkəmləndirmə funksiyası əmək intizamını təmin edən yüksək səviyyəli istehsal sisteminin, şəraitinin yaradılması ilə bağlıdır. Lakin normaların yuxarıda göstərilən konkret funksiyaları ilə yanaşı universal bir funksiya-tənzimləmə funksiyası da vardır. Çünki normalar imperativ (qaydalılıq) məzmuna, statusa malikdir. Bu baxımdan sosial normalar tənzimləyici funksiya vasitəsi rolunu oynayır. Sosial normaların tələbləri və məzmunu, sosial səviyyəsini dərketmə isə xeyli dərəcədə ictimai şüurla bağlıdır. Bu baxımdan sosial normalar tənzimləyici məzmunla yanaşı idrak, inikas təbiətinə də malikdir.
O hər hansı bir hadisəni, prosesi tənzimləməklə yanaşı, həm də mövcud qanunların tələblərini özündə əks etdirir. Həmin əksetdirmədə obyektiv hallarla yanaşı, subyektivizm meylləri də meydana çıxa bilər. Bu, bir qayda olaraq ayrı-ayrı siniflərin, sosial təbəqələrin və qrupların heç bir çərçivəyə sığmayan tələbatı və mənafeləri ilə bağlı olaraq meydana çıxa bilir. Nəinki sosial normalara əməl etmək, hətta onların interpretasiyası da xeyli dərəcədə yuxarıdakı amillərlə şərtlənmiş olur. Lakin bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, sosial normalarla sosial reallıq arasındakı əlaqəni müşahidə etmək, araşdırmaq həm də yaradıcı bir prosesdir.
Çünki sosial normaların normativ səviyyəli inikasının, bu normaların subyekti və obyektinin qarşılıqlı təsirini tədqiq etmək böyük yaradıcılıq işi və idrak qabiliyyəti tələb edir. Həmin normaların formalaşdıran, norma əmələ gətirən amil kimi sosial subyektin bir hissəsi həm də sosial obyekt kimi çıxış edir. Məsələn, sosial normaların subyektinə bütövlükdə cəmiyyət, siniflər, sosial qruplar, dövlət orqanları, əmək kollektivləri aid edilsə də, sosial normaların bir obyekti olmaq etibarilə insan, sinif, ictimai mühit, maddi və mənəvi proseslər, hadisələr sosial-normativ tənzimlənmə üçün obyekt kimi də çıxış edir.
Qərb sosiologiyasında sosial normaların funksiyaları haqqında yetkin, birmənalı fikir yoxdur. Lakin bu sahədə fikir müxtəlifliyinə baxmayaraq əksər fikirlər onun tənzimlənmə-normativ, davranış qaydaları yaratmaq funksiyasını əsaslandırmaqla bağlı olmuşdur [5, s. 101]. Amerika sosioloqu A.Koen sosial normaların aşağıdakı funksiyalarını müəyyən etmişdir: sosial təsiretmənin tənzimlənməsi; davranış nümunəsi kimi; davranış-hüdudunu müəyyənetmə.
Digər Amerika sosioloqu F.Merill isə sosial normaların funksiyalarını belə qruplaşdırır: sosial davranış determinasiyası; nəzarət vasitəsi; sosial meyl; davranışın unifiksiyası vasitəsi; davranış formalarının müəyyən edilməsi; şəxsiyyətin sosiallaşması.
Amerikanın məşhur sosioloqu T.Parsonsun rəhbərlik etdiyi sosioloji elmi məktəb isə sosial funksiyaların aşağıdakı iki tipini müəyyən etmişdir: cəmiyyət üzvlərini davranış və münasibətlər nümunələri, etalonları, modelləri, standartları ilə təminetmə; cəmiyyətdəki münasibətlərin qaydaya salınması, sabitləşməsi, inteqrasiyası.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, sosial normaların əmək kollektivlərindəki və cəmiyyətdəki rolunu heç də mütləqləşdirmək olmaz. Burada sosial normalarla yanaşı sosial mühit həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Bundan başqa, Koen, Meril və Parsons tərəfindən irəli sürülən bəzi sosial normaların özünün norma təbiətinə malik olması elmi mübahisə obyektidir. Çünki onlardan bəziləri «norma» anlayışı çərçivəsindən kənara çıxır.
Sosial nəzarətin səmərəli aparılması yollarından biri nəzarət formalarının seçilməsindən asılıdır; ikincisi, bu nəzarətin aparılması qaydasından, texnologi­yasından asılıdır; üçüncüsü, bilavasitə əmək kollektivlərində istehsalın funksional-istehsal (texnoloji) əlaqələrindən asılıdır; dördüncüsü, işçilərin sosial-psixoloji və iqtisadi əlaqələrinin səviyyəsindən asılıdır. Yuxarıda göstərilən cəhətlərin nəzərə alınması həm də nəzarətin nəticəliliyi, sosial-iqtisadi səmərəliliyi baxımından önəmlidir.
Sosial nəzarət hər hansı bir nəzarət növü ilə məhdudlaşa bilməz. Nəzarət növlərinin çoxluğu bir tərəfdən onun aparılma miqyası və xarakteri, digər tərəfdən nəzarət obyektinin xüsusiyyətləri, oradan baş verən sosial proseslərin xarakteri ilə müəyyən olunur.
Sosial nəzarətin aşağıdakı növləri vardır:

• 
  inzibati sosial nəzarəti;
  
• 
  ictimai təşkilatların nəzarəti;
  
• 
  qrup sosial nəzarəti;
  
• 
  özünə nəzarət.
  

İnzibati sosial nəzarət müəyyən hakimiyyət səlahiyyətinə malik olan yuxarı təşkilatlar tərəfindən aparılır, bu dəqiq müəyyən olunmuş normativ-hüquqi, maliyyə-iqtisadi normativlərə əsaslanır. İctimai təşkilatlar tərəfindən nəzarət müxtəlif komissiyalar, təşkilatlar ittifaqı, siyasi partiyalar və s. vasitəsilə həyata keçirilir. Qrupp sosial nəzarət iki istiqamətdə – rəsmi formalar və qeyri-formal qaydada aparılır. Rəsmi nəzarətə fəhlə yığıncaqlarını, istehsal müşavirələrini, briqada şuralarındakı müzakirələri və s. aid etmək olar.
Qeyri-rəsmi nəzarət və yaxud təsir (sosial-psixoloji təsir qaydası) işçinin hərəkətini bəyənmək və yaxud tənbeh etmək, işçini danlamaq, onunla əlaqəni kəsmək və sair formada olur. Təcrübə göstərir ki, bəzən bu cür təsiretmə üsulu formal təsiretmədən daha güclü və daha səmərəli olur. Əlbəttə, onun səmərəsi işçinin öz psixoloji xüsusiyyətlərində də asılıdır. Əmək kollektivlərinin üzvlərinin özünə nəzarəti birinci növbədə onların özlərinin şüurluluğuna və sosial fəallığına əsaslanmasıdır. Əgər hər iki şərt ödənilərsə, bu nəzarət növü ən optimal hesab oluna bilər. Bununla yanaşı nəzarətin obyektindən asılı olaraq fərdi və qrup nəzarətin düzgün əlaqələndirilməsi həmişə öz əhəmiyyətini qoruyub saxlayır. Burada işçinin məsuliyyət hissinin böyük əhəmiyyəti vardır; o, özünün istelsal-funksional və mənəvi sosial rolunu daim hiss etməlidir. Məsuliyyət mühüm sosioloji kateqoriya olmaqla işçinin öz vəzifəsinə bağlılığını təmin edən mühüm bir vasitədir. Məsuliyyət həm də şəxsiyyətin mühüm sosial xassəsidir.
Sosial nəzarətin həyata keçirilməsində ictimai rəyin böyük əhəmiyyəti vardır. İctimai rəyi hətta sosial nəzarətin ilkin şərtlərindən biri kimi qiymətləndirmək olar (4, s. 135). Çünki ictimai rəy əmək kollektivləri üzvləri arasında bu və ya digər istehsal problemləri üzrə fikir mübadiləsi əsasında formalaşır, fikir mübadiləsi isə müəyyən mövqeləri müəyyənləşdirir.
İctimai rəy yalnız ictimai şüur forması deyildir, əlbəttə, bu aspekti inkar etmək olmaz, onun sosioloji və psixoloji təbiəti bu problemə kompleks yanaşmağı tələb edir. İctimai rəy bilavasitə ayrı-ayrı subyektlərlə, sosial qruplarla və bütövlükdə əhali ilə əlaqədar olduğuna görə böyük real gücə malikdir. Bu baxımdan ictimai rəy kütləvi şüurun ayrılmaz atributuna çevrilir. Məhz bu səbəbdən o sosial fəaliyyətin və ayrı-ayrı fərdlərin davranışının mənəvi stimullaşdırıcısına çevrilə bilər. Əlbəttə, ictimai rəydə həm rasional (idrak, intellektual), həm emosional, həm də iradi məqamlar iştirak edir. Əslində onlar ictimai fikrin sosial-psixoloji strukturunun əmələ gətirirlər. Bu strukturda başlıca, dominant mövqe rasional hissəyə məxsusdur. Çünki o ictimai rəyin qiymətləndirmə (sosial qiymətləndirmə) tərəfini formalaşdırır, qiymətləndirmə mühakimələrini gücləndirir, onun səmərəlilik səviyyəsini artırır.
Nəzarət elmi əsaslar üzrə və aşkarlıq şəraitinə aparılmalı, əmək kollektivlərinin, ayrı-ayrı sosial qrupların və işçilərin sosial-iqtisadi həyatını tam əks etdirməli, onun demokratik məzmunu və mahiyyəti olmalıdır. Əks təqdirdə nəzarət bürokratizm, protoksionizm və korrupsiyaçılıq meyllərini törədə bilər. Ona görə də, elə etmək lazımdır ki, hər bir nəzarətdə dəqiq sosial mexanizm vasitələri fəaliyyət göstərə bilsin. Sosioloji ədəbiyyatda əmək sferasında sosial nəzarət mexanizminin üç ünsürü qəbul edilmişdir: plan və qiymətləndirmə göstəriciləri; sosial normalar, davranış normaları; ayrı-ayrı işçilərə sanksiya qaydasında təsiretmə.
İdarəetmədə sosial nəzarət yalnız məcburi tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədilə deyil, həm də əmək kollektivində davranış qaydalarının və əxlaqi aspektlərin inkişaf etdirilməsi üçün həyata keçirilir.
Sosial nəzarətin əxlaqi aspektlərinə aşağıdakılar daxildir [2, s. 97]:

• 
  sosial-nəzarətin keçirilməsinin mükafatlandırılması və maddi həvəsləndirmənin digər vasitələrinin həyata keçirilməsi məqsədilə istehsal fəaliyyəti nəticələrinin aşkara çıxarılması;
  
• 
  sosial-nəzarət onun əhatə etdiyi insanların davranışına (əxlaqına) həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə bilər;
  
• 
  sosial-nəzarət əmək kollektivinin davranışına elə təsir göstərməlidir ki, onlar öz səylərini yalnız sosial nəzarətin tələblərinin yerinə yetirilməsinə deyil, qarşıya qoyulmuş ümumi məqsədə nail olunmasına sərf etsinlər;
  
• 
  sosial-nəzarəti həyata keçirənlər nəzarət obyekti ilə ikitərəfli qarşılıqlı bərabər əlaqədə olmalıdırlar;
  
• 
  sosial-nəzarəti həyata keçirənlər həddindən artıq nəzarətçilikdən çəkinməlidirlər;
  
• 
  sosial-nəzarəti həyata keçirənlər özlərini nəzarət obyektlərinin yerinə qoymağı bacarmalıdırlar;
  
• 
  sosial-nəzarət üçün qəti, lakin yerinə yetirilə bilən normativlərdən istifadə olunmalıdır;
  
• 
  yerinə yetirilmiş hər bir normativ üçün fərdi maddi həvəsləndirmə həyata keçirilməlidir.