Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи

SOSİAL İNKLÜZİYA VƏ SOSİAL EKSKLÜZİYA: YAŞLI İNSANLAR KONTEKSTİNDƏ
Balayeva Ayşəm Nazim q.
BDU, II kurs magistrantı
Sosioloji tədqiqatların metodları və metodologiyası
Açar sözlər: sosial inklüziya, sosial eksklüziya, dezavantajlı qruplar, yaşlı insanlar, yaşlı insanların sosial inklüziya problemləri.
Ключевые слова: социальная инклюзия, социальная эксклюзия, обездоленная группа, пожилые люди, социальные инклюзивные проблемы пожилых людей.
Key words: social inclusion, social exclusive, disadvantaged groups, older people, the problems of social inclusion of older people.
Bu məqalədə biz əsasən yaşlı insanların sosial inklüziya problemlərini, onların yaşları ilə əlaqədar cəmiyyətin bir çox sferalarından təcrid olunmasından və bunun qarşısının alınması yollarından söz açacağıq. Çünki yaşlılar cəmiyyətin əsas strukturunu təşkil edir. Gənc nəslin yaşlıların təcrübəsinə, məsləhətinə ehtiyacı vardır.
Hal-hazırda sosial inklüziya termini sosial siyasət, sosiologiya, siyasi və ictimai elmlərdə geniş istifadə olunur. Bir tərəfdən bu, əlaqə və ya insanları birlikdə cəmiyyətə daxil edən “ yapışqan” kimi təsvir oluna bilər. Digər tərəfdən bu, həmçinin, prosesə istinad edən termin və ümumi dəyərlərə əsaslanan sosial həmrəyliyin nəticəsi, yerli əhali və cəmiyyət çərçivəsində normalar/öhdəçiliklər kimi izah edilə bilər [5, s. 11]. Sosial inklüziyanın mövzusu ictimai həyata qatılmaqda çətinlik çəkən fərdlərdir. Bu qatılmanın miqyasına təhsil, peşə təhsili, məşğulluğa daxil olma, sağlamlıq və nəqliyyat xidmətlərindən istifadə, xidmətlərdən istifadə, mənzil əldə etmə, mədəni fəaliyyətlərə qatılma kimi mövzular daxildir.
Sosial inklüziya – yoxsulluq və sosial təcrid olunma riski altındakı insanların iqtisadi, sosial və mədəni həyata tam qatılmaları və yaşadıqları cəmiyyətdə normal qəbul edilən həyat və rifah standartlarına qovuşmaları üçün lazım olan fürsətləri qazanmalarını təmin edən bir dövrdür.Bu, onların həyatlarına təsir edən qərarların qəbul edilməsi prosesinə daha çox qatılmalarını və haqqlarına qovuşmalarını təmin edir.
Sosial inklüziya bəzi fərd, qrup ya da birliklərin həyat şərtlərinin başqalarının həyat şərtləri ilə qarşılaşdırılaraq mühakiməyə varılan nisbi bir anlayışdır. Bununla birlikdə fərdlərin yaşadıqları cəmiyyətə qatılma haqqlarını vurğulayan normativ anlayışdır. Sosial inklüziya sosial təcrid olunmanı aradan qaldırmağı qarşısına məqsəd qoyan silsilə fəaliyyətlərdir. Sosial riskin təşkilati alt quruluşuna və sosial riskə məruz qalmış seqmentlərə istiqamətlənmiş tənzimləmələr, layihələr, ictimai yardımlar və qanunvericilik tənzimləmələrinə sosial inklüziya deyilir [6, s. 9].
Sosial inklüziya - sosial eksklüziyaya məruz qalan dezavantajlı fərd və ya qrupların iqtisadi və sosial həyatda yer tutmalarına maneə törədən faktorların ortadan qaldırılaraq və həyat səviyyələrinin cəmiyyətdə qəbul edilən səviyyəyə gətirilərək cəmiyyətlə bütünləşmələrinin təmin olunmasıdır. Həmçinin, şəxsi xüsusiyyətləri səbəbindən məşğulluq, təhsil, səhiyyə, sosial iştirak kimi imkan və fürsətlərdən hər kəs kimi yararlana bilməyənlərin vəziyyətlərini düzəltmək məqsədilə siyasi iradə ilə hazırlanmış təşkilati tədbirlər kompleksidir [7, s. 24].
Sosial inklüziya anlayışı sosial eksklüziyanın əksi olaraq dezavantajlı qrupları ( yaşlılar, qadınlar, əlillər, uşaqlar və b.) sosial həyata daxil edən, cəmiyyətlə bütünləşdirən və qaynaşdıran bir anlayışdır. Sosial eksklüziya fərdin cəmiyyətə inteqrasiyasında və fürsətlərdən istifadədə maneə ilə rastlaşma, təməl ehtiyaclarından məhrum olma, cəmiyyətlə olan bağlarından qopma, mülki, siyasi, iqtisadi və sosial vətəndaşlıq haqlarından məhrum olma/edilmə vəziyyətidir.
Sosial ekslüziyaya məruz qalmış fərd və ya qruplar bərabərsizliyə uğramış, hər cür riskə qarşı qorumasız, müdafiəsiz və zəif insanlardır. Bir başqa tərəfdən “sosial eksklüziya”-fərdin və ya qrupların işsizlik, yoxsulluq, savadsızlıq, əlillik, yaşlılıq kimi səbəblərdən dolayı təhsil, səhiyyə və mədəni imkanlardan yararlana bilməməsi, istehsal fəaliyyətləri içərisində yer ala bilməməsi və qərar qəbul edilmə proseslərinə qatıla bilməməsi şəklində təsvir olunan geniş və çoxölçülü bir anlayışdır [1, s. 17].
Sosial inklüziya və sosial eksklüziya fərdin yaşadığı dövrü ifadə edən dinamik anlayışlardır. Sosial inklüziya fərdin dezavantajlılığını azaldaraq və ya ortadan qaldıraraq cəmiyyətlə bütünləşməsini və sosial həyata qatılma dövrünü ifadə edir. Sosial inklüziya fərdi mərkəzə alır və sosial eksklüziyaya məruz qalmış fərdin həyatının yaxşılaşmasına fokuslanır.
Bütün cəmiyyətlərin demoqrafik quruluşunda insanların bir hissəsi “yaşlı” kimi xarakterizə edilir. Nisbi bir anlayış olan yaşlılıq insan həyatının son mərhələsidir. Yaşlanma gərilmənin və sosial mühitdən qopmanın başladığı zamandır.Yaşlılıq fiziki bir fakt olub insanların fiziki və ruhi güclərini bir daha geri gəlməyəcək şəkildə yavaş- yavaş itirməsi halıdır [1, s. 39]. İnsan oğlunun yaşama dövründə qaçılmaz bir nəticə olan yaşlılıq tarixin bütün dövrlərində sosial problem olaraq görülmüşdür. Bu problemin nəticələrindən ən çox təsirlənən yaşlılar və onların sosial çevrələridir.Yaşlılıq- fərdin psixi funksiyalarında geriləmə, sağlamlığın, gənclik və gözəlliyin, reproduktivliyin, cinsi həyatın, gəlir səviyyəsinin, hörmətin, rol və statusun, müstəqilliyin, dostların, həyat yoldaşı və yaxınları ilə əlaqənin, sosial yaşamın və sosial dəstəklərin azalması, itkisi kimi bu dövrə xas problemlərin yaşandığı itkilər mərhələsidir.
Sosial inklüziya insanın özünü ortaq şəxsiyyət və paylanan dəyərlərlə bir-birinə bağlı bir cəmiyyətin parçası kimi hiss etməklə əlaqəlidir. Lakin insanların sosial inklüziyasına bir çox faktorlar təsir göstərir. Yaşlılıq, yoxsulluq, sağlamlıqla bağlı problemlər, zorakılıq, ehtiyacı olan sosial xidmətlərə və məşğulluq imkanlarına çıxışın olmaması insanların sosial inklüziyasına mane olur və onların cəmiyyətdən təcrid olunmasına şərait yaradır. Yaşlılar isə bu problemlərlə daha çox qarşılaşırlar. Əlbəttə ki, bu həm yaşlının özü, həm ailəsi, həm də çevrəsi ilə bağlıdır. Yaşlı insanların sosial inklüziyasına mane olan problemlərə aşağıdakıları göstərmək olar:

1. 
   Müasir dövrdə geniş ailələrin modernləşmənin nəticəsi olaraq nuklear ailələrə çevrilməsi. Fərdin cəmiyyətlə daima əlaqədə qalmasında ən önəmli vasitə olan ailənin ortadan qalxması və yaşlının tək yaşaması nəticəsində həmin insanlarda tənhalıq hissinin yaranmasına, onların cəmiyyətdən izolyasiyasına gətirib çıxarır.
   
2. 
   Gənc nəslin yaşlı insanlara qarşı olan laqeyd münasibəti.
   
3. 
   Yaşlı insanların anatomiya və fiziologiyasında baş verən dəyişmələr və nəticədə sağlamlıq problemlərinin yaranması.
   
4. 
   Yaşla əlaqədar insanların fiziki güclərinin zəifləməsi nəticəsində əmək qabiliyyətlərinin itirilməsi.
   
5. 
   Yaşlı insanların sosial uyğunlaşma və sosial əlaqələrə girmə qabiliyyətlərinin zəifləməsi.
   
6. 
   Sosial rollarını və statuslarını itirməsi nəticəsində yaşlılarda özgüvənin itməsi.
   
7. 
   Bir çox səbəblərdən gəlirlərinin dəyişməsi nəticəsində ehtiyaclarının ödənməsində problerin yaranması və lazımi xidmətlərdən yararlana bilməmələri və s.
   

Yaşlıların cəmiyyətdən uzaq qalmaları və tənhalıq hissinə qapılmalarını “sosial eksklüziya” anlayışı ilə açıqlamaq mümkündür. Sosial eksklüziya sivil (vətəndaş), siyasi, iqtisadi və sosial vətəndaşlıq haqlarından məhrum olma/edilmə vəziyyəti kimi təyin olunur. Bu təyinata görə: sosial eksklüziya cəmiyyətlə fərdin sosial inteqrasiyasını təmin edən sosial, iqtisadi, siyasi və mədəni platformalardan tamamilə və ya qismən məhrum olma “dinamik” müddətini ifadə edir [3, s. 8]. Yaşlılıq karvanı sosial həyatın bütün bu ehtiyaclarını yavaşca tərk etmə halıdır. Yaşlılıq dövrünün səmərəli idarə edilməsi, yaşlıların bu fəaliyyətlərdən qoparılmaması və sosial həyatda davamlı aktiv tutulmaları sosial eksklüziya riskini azaldacaq və ömürlərinin axırını daha huzurlu keçirmələrini təmin edəcəkdir.
2000- ci ilin yanvar ayında Avropa Şurasında Sosial eksklüziya haqqında 4 ortaq hədəf müəyyənləşmişdir:

1. 
   Məşğulluqda iştirakı asanlaşdırmaq və hər kəsin qaynaqlara, hüquqlara, xammala və xidmətlərə çıxışını asanlaşdırmaq.
   
2. 
   Sosial eksklüziya risklərini önləmək.
   
3. 
   Risk altında olan himayəsiz, qorunmasız qruplara yardım etmək.
   
4. 
   Əlaqəli bütün tərəfləri səfərbər etmək [1, s. 83].
   

Sosial inklüziya anlayışı ilə məşğulluq arasında sıx bir bağ vardır. Çünki məşğulluq dezavantajlı qrupların, xüsusən də yaşlıların təcrid olunmasını önləməyə, yetərli gəlir və sosial müdafiəni təmin etməyə, maddi və mənəvi ehtiyaclarını qarşılamağa və özlərinə olan güvənlərini gücləndirməyə töhfə verir. Yaşlıların istehsalatdan, əmək bazarından uzaq tutulmaları yuxarıda sadalanan fəaliyyətlərdən məhrum qalmaları deməkdir.
1997-ci il tarixli Amsterdam razılaşmasının 137-ci maddəsi ilə əlaqəli olaraq 2000-ci ilin martında Lissabon Zirvəsində hədəflərə çatmaq üçün “ yoxsulluq və sosial eksklüziya” ilə mübarizədə üzv ölkələrin səylərini dəstəkləmək və “sosial inklüziya”ya imkan yaradan Avropa qurmaq vizyonu təyin olunmuşdur [8, s. 3].
Praktikada sosial inklüziya və sosial eksklüziya halları bir-birinin ardınca baş verir. Belə ki, bu anlayışlar arasında müəyyən asılılıq, əvəzləmə vardır. Sosial inklüziya problemləri olan və bunun nəticəsində cəmiyyətdən təcrid olunan, vətəndaşlıq münasibətlərindən məhrum edilmiş yaşlı insanların həyat keyfiyyətləri ilə əlaqəli Thomas Scharf, Chris Phillipson, Alison E. Smith və Paul Kingston tərəfindən aparılan tədqiqatlarda sosial inklüziyaya mane olan təcrid olunmanın 5 ölçünü əhatə etdiyi düşünülür:

1. 
   Maddi resurslardan təcrid olunma.
   
2. 
   Sosial əlaqələrdən təcrid olunma.
   
3. 
   Vətəndaş fəaliyyətlərindən təcrid olunma.
   
4. 
   Əsas xidmətlərdən təcrid olunma.
   
5. 
   Yaxın əhatədən(qonşuluq, qohumluq münasibətlərindən) təcrid olunma [4, s. 17].
   

“ Sosial inklüziv cəmiyyət” bütün insanların özlərini qiymətli hiss etdiyi, onların müxtəlifliyinə hörmətlə yanaşıldığı, onların başlıca tələbatlarının qarşılandığı beləliklə, onların ləyaqətlə yaşadıqları cəmiyyət kimi xarakterizə olunur [2, s. 23]. Bu cəmiyyət hər kəsin bərabər imkanlar və düzgün həyat standartlarına sahib olduğu, müxtəlifliyin bölücü deyil bir güc qaynağı qəbul edildiyi, qarşılıqlı hörmət və yardımlaşmaya söykənən bir cəmiyyətdir.
Cəmiyyətdə sosial birliyin, sosial inklüziyanın davamlılığı və sosial eksklüziya ilə mübarizəyə ehtiyac duyulduğunda aşağıdakı 6 ölçü müzakirə edilməlidir [9, s. 5].
Sosial eksklüziya ilə mübarizə:
Iqtisadi situasiya, sosial hüquqlar, sosial iştirak, sosial inteqrasiya, tənhalığın qavrayışı, sosial dəstək:




Yaşlı insanların sosial inklüziyasını təmin etmək, onların cəmiyyətdə digər insanlarla bərabər şəraitdə yaşayıb fəaliyyət göstərmələri üçün bir çox beynəlxalq və yerli təşkilatlar tərəfindən davamlı müəyyən qanunlar, konvensiyalar, layihələr, tədbirlər həyata keçirilir. Həmçinin cəmiyyyətdə insanlar arasında qocalığa, yaşlı insanlara müsbət münasibətin formalaşması üçün sosial layihələr, maarifləndirmə tədbirləri keçirilir. Bütün bunların həyata keçirilməsində məqsəd yaşlı insanların həyatlarının qalan hissəsini daha səmərəli, daha keyfiyyətli keçirmələrini təmin etməkdir.
ƏDƏBIYYAT:

1. 
   Çakır Ö. (2002), “Sosyal Dışlanma”, // Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 4 No: 3, p. 104
   
2. 
   Cappo D 2002, Social inclusion initiative. Social inclusion, participation and empowerment. // Address to Australian Council of Social Services National Congress 28-29 November, 2002, Hobart
   
3. 
   Edward Galabuzi And Cheryl Teelucksingh. (2010), Social Cohesion, Social Exclusion, Social Capital Region Of Peel Immigration Discussion Paper.
   
4. 
   Hills, Le Grand & Piachaud. (ed.) (2002), Understanding Social Exclusion, Oxford University Press.
   
5. 
   Jenson, J. (1998), Mapping Social Cohesion: The State of Canadian Research. CPRN Study F‐03, Ottawa: Canadian Policy Research Network
   
6. 
   LEİGH, R. Journal of Academic Inquiries Volume: 8, Number:1, Year:2013 “Employment of Disabled People and Social Inclusion Relationship
   
7. 
   United Kingdom, National Act Plan on Social inclusion, 2003-2005.
   
8. 
   http://www.sosyalpolitikalar.com.tr
   
9. 
   http://www.cabinetoffice.gov.uk/media/cabinetoffice/social_exclusion_task_force
   

РЕЗЮМЕ
В представленной статье рассмотрены понятия социальной инклюзии, социальной эксклюзивности, особенно проблемы социальной инклюзии пожилых людей, их изоляции от общества и окружающей социальной среды, также исследованы способы обеспечения социальной инклюзии пожилых людей.
SUMMARY
Essence of the social inclusion and social exclusive conceptions, especially the problems of the older people, factors influenced their isolation from the society and their social circle, also secure ways of social inclusion of older people have been investigated in the repressing article.