Ҳазорасп (сулаймон) Қалъа

ОҚ ШАЙХ БОБО
“Ичон қалъа”нинг Кўҳна Арк ҳудуди ичида, унинг ғарбий деворига туташган қисмида жойлашган. Ривоятларга кўра, XIV асрда яшаб ўтган Шайх Мухтор Валининг қадамжоси бўлган.
1984-1985 йилларда М.Мамбетуллаев, В.Ягодинлар бошчилигида Оқ Шайх Бобо тепалиги ёнида олиб борилган археологик қазишмалар натижасида олинган маълумотларга кўра, тепалик VI-VIII асрларда барпо этилган. Бу иншоотни барпо этишда квадрат шаклдаги (35-39х35-39х8-9 см) хом ғиштлардан фойдаланилган бўлиб, бундай ҳажмдаги ғиштлар Хоразмдаги илк ўрта аср иншоотларининг қурилишида кенг фойдаланилган. Мазкур иншоотни ўрганиш жараёнида маданий қатламлардан топилган сопол буюмлар ҳам Хоразмнинг илк ўрта асрлар ёдгорликларида кенг тарқалганлиги билан характерланади. Тадқиқотчилар хулосасига кўра, бу тепалик қалъа ичида барпо этилган илк ўрта асрларга хос бўлган мустаҳкамланган феодал кўрғони сифатида таърифланади. Шунга ўхшаш қўрғон квадрат шаклда (11,5х11,5 м) Ичон қалъанинг жанубий-шарқий бурчагида ҳам аниқланган. Қалъа ичида бундай мустаҳкамланган қўрғонларнинг миқдори қанча бўлганлиги ёки улар илк ўрта асрлар шаҳрининг ажралмас қисми бўлганми, ҳозирча номаълум.
Бу ёдгорлик XVII аср бошларида қайтадан таъмирланган. Тепаликда сақланиб қолган икки қаватли уйинг харобалари сўнгги даврга оид қасрнинг кузатув минораси бўлиб хизмат қилган. Тепаликнинг ички хоналарида XIX асрда тўп қуйиш устахонаси ва порох сақланадиган омбор жойлаштирилган. Бино 1991 йилда қайта таъмирланган, ҳозирда сайёҳлар баланд айвон орқали шаҳарни тепадан томоша қилиш имкониятидан баҳраманд бўлмоқдалар.

САНДИҚЛИ ТЕПА
Сандиқли бобо қаъла ёдгорлиги Ҳазораспдан 3,5 км жануби-ғарбда, Мухомон қишлоғи ҳудудида жойлашган. Ёдгорликнинг режалаштириши тўғрибурчак шаклда бўлиб, ҳажми 90х105 м.
Ёдгорлик мудофаа девори билан ўраб олинган бўлиб, ҳозирги кунда нураб, тепаликни ҳосил қилган. Унинг сақланган баландлиги 1.2-2 м, қалинлиги 9-10 м. Мудофаа девори бурчакларида айлана шаклда буржлар мавжуд бўлиб, девордан ён томонга ўсиб чиқиши 5 м.
Шимоли-ғарбий бурчагида 22х28 м ҳажмдаги арк жойлашган. Жанубий деворнинг ўртасида эни 5-7 м бўлган қаъла дарвозаси жойлашган. Шаҳарчанинг ҳудуди анча текис бўлиб, унда турар жойларнинг тарҳи аниқ билиниб турибди. Қаъла атрофи ҳандақ билан ўраб олинган бўлиб, у фақат баъзи жойларда сақланиб қолган. Шаҳарча ҳудудидан топилган сопол буюмлар қолдиқлари шакли ва безак услубларига кўра, Хоразм шаҳарларининг илк ўрта аср қатламларида учрайди. Демак, шаҳарчада ҳаёт VII-VIII асрларда мавжуд бўлган.