Azizaxon Rasulova

1
 http://hozir.org/nutqning-mantiqiyligi-nutqning-tozaligi-reja.html?page=14 

---

69 
shunday nutq tinglovchi va o‘quvchi qalbiga borib yetadi, madaniy nutq 
talablariga javob beradi. Buning uchun esa yozuvchidan va omma oldiga 
chiqib nutq so‘zlaydigan kishidan tinimsiz izlanish va o‘z ustida ishlash, 
muttasil nutqiy mashq talab qilinadi. 
 
Mavzu yuzasidan savollar: 
1.
Nutq atamasiga ta’rif bering. 
2.
Nutq haqidagi ta’limot nima? 
3.
“Futuvvatnomayi sultoniy” asarining muallifi kim? 
4.
Nutqning to‘g‘riligiga ta’rif bering. 
5.
Nutqning to‘g‘ri bo‘lishi asosan qanday me’yorlarga amal qiladi? 
SOHADA MATN TUZISH MASALASI 
Ma’lum voqelik haqida tasavvur (ma’lumot) beradigan bir yoki bir 
necha sintaktik birliklardan tashkil topgan nutqiy butunlik matn 
hisoblanadi. Matn ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: dialogik va monologik.
Dialogik matn ikki va undan ortiq suhbatdoshning turlicha 
mazmundagi fikr-axborot almashinuvidan iborat. Dialogik matn 
so‘zlashuv uslubi va badiiy uslubga xosdir. Ikki kishi o‘rtasidagi dialog 
nutq savol-javob, buyruq-javob, xabar-e’tiroz kabi mazmunlarda bo‘lib, 
fikr xususidagi tasdiq yoki inkorni, ziddiyat yoki munozarani ifodalaydi. 
Ko‘p kishilik dialoglarda suhbat mavzusi savol-javobdan iborat 
bo‘lmay, o‘rtaga tashlangan savol, taklif, da’vat biror xabar, dalillar 
bilan xulosalanadi. 
Dialogik matn tarkibida so‘roq olmoshlari, muomala odobiga oid 
so‘z va iboralar, yuklamalar, undovlar, kirish so‘zlar keng qo‘llanadi. 
Bunday matndagi gaplar asosan sodda gaplardan tashkil topadi, sodda 
gaplarning bir tarkibli turlari, to‘liqsiz gaplar, so‘z-gaplar faol 
ishlatiladi. Dialogik matn so‘zlashuv uslubi va badiiy uslubga xosdir. 
Monologik (tavsifiy) matn so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan 
bayon etilgan voqea-hodisa, narsa yoki shaxs tasviri, tavsifi yoxud 
xabar, ma’lumot bayonidir. Maqola, insho ham tavsifiy matnning bir 

---

70 
turi sanaladi. Monologik matn yaratishda uyushiq bo‘laklar, ajratilgan 
gap bo‘laklari, atov gaplar, qo‘shma gap ko‘rinishlaridan ham keng 
foydalaniladi. Monologik matn ilmiy, publitsistik, rasmiy-idoraviy, 
shuningdek, badiiy uslubga xosdir. 
“Matnning asosiy funksiyasi kommunikativlikdir. Kommunikativ-
lik matnda matn birliklarining ierarxik sistemasi (kichik birliklarning 
yirik birliklarga ergashishi, tobeligi) asosida yuzaga chiqadi. Bu 
xususiyatni lingvist olimlar matnning asosiy xarakteristikasi sifatida 
ko‘rsatadilar. Bunday qarash matnga nutq birligi sifatida, umuman, baho 
berishdir”
1
. 
Inson alohida olingan so‘zlar bilan emas, gaplar va matn yordamida 
fikr almashadi. Shuning uchun ham kommunikativ vazifa bajarish 
darajasi jihatdan matn birinchi o‘rinda turadi. Matn til birliklari 
yig‘indisining harakatdagi ko‘rinishidir. 
Matn tarkibiga kiruvchi birliklar sifatida gap va abzats muhim 
ahamiyatga ega. Soha faoliyati davomida har qanday mutaxassis matn 
va uning birliklariga ko‘p murojaat qiladi. Aytish kerakki, matndagi 
abzatslar o‘rtasida ham mantiqiy bog‘lanish bo‘lishi zarur. Odatda 
ma’lum bir fikr tugab, ikkinchisi boshlangan joyda ular abzats bilan 
ajratiladi. Bu yerda fikr tugalligi deganda yaxlit fikr nazarda tutiladi va 
abzats umumiy matn mazmunining bir qismi sanaladi. Tilda abzatslarni 
bir-biriga bog‘laydigan 
ko‘rinadiki, demak, xulosa qilganimizda, shuni 
alohida ta’kidlash kerakki, yuqoridagilarga asoslanib aytish mumkinki, 
boshqacha qilib aytganda, xullas
singari so‘z va birikmalar mavjud. 
Xuddi ana shu til birliklari bir abzats ichida ham fikrlarni bir-biriga 
bog‘lashga, izchillikka xizmat qilishi mumkin. Misol: 
Farzandlarimiz 
ona xalqimizning mehri va ishonchi, millionlab muxlislarning qo‘llab-
quvvatlashini har daqiqa yurak-yurakdan his etib turdilar va bu ularga 
cheksiz kuch va madad berdi.
Fursatdan foydalanib, Tokiodagi musobaqalarda Vatanimiz 
sharafini munosib himoya qilgan, barchamizga hayajonli va unutilmas 
1
Mamajonov A., Abdupattoyev M. O‘zbek matnining semantik-sintaktik va stilistik aspekti. – 
Farg‘ona, 2021.

---

71 
damlarni taqdim etgan O‘zbekiston Olimpiya terma jamoasining barcha 
a’zolari va ustoz-murabbiylarga o‘z nomimdan, xalqimiz nomidan 
samimiy minnatdorchilik bildiraman.
Albatta, erishilgan natijalarda Olimpiada o‘yinlariga oldindan 
puxta tayyorgarlik ko‘rilgani, buning uchun davlatimiz tomonidan 
barcha sharoitlar yaratib berilgani muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Ana 
shunday e’tibor tufayli O‘zbekiston vakillari 17 ta sport turi bo‘yicha 71 
ta Olimpiya yo‘llnmasini qo‘lga kiritganlari ham milliy sportimiz 
tarixidagi eng yuqori ko‘rsatkichdir
1
. 
Tushuncha mantiqiyligi alohida olingan matnda fikriy ketma-ketlik, 
mantiqiy izchillik bo‘lishini taqozo qiladi. Ammo bu talabni nutqiy 
jarayonning hamma ko‘rinishlarida ham o‘rtaga qo‘yib bo‘lmaydi. 
Masalan, vazifaviy uslublarda, xususan ilmiy va badiiy nutq uslublarida 
bu talabga qanday amal qilinishini olib ko‘raylik. Ilmiy uslubda yozilgan 
asarlar yaxlit bir qurilishga ega. Unda kirish, asosiy qism va xulosa 
mavjud bo‘lib, ular yagona bir halqaga birlashadi. Matnda bayon 
qilinayotgan fikrlar qat’iy izchillikda bayon qilinadi. Badiiy nutq 
qurilishi esa biroz boshqacha. Aytaylik, fikrlar bir maromda bayon etib 
kelinadi-yu, birdaniga uzilish yuz beradi va endi boshqa voqealar hikoya 
qilinib ketiladi. Bu narsa go‘yo mantiqiy izchillikka putur yetkazganday 
ko‘rinsa-da, aslida unday emas. Badiiy asarlarda, xususan, qissa, roman 
kabi janrlardagi keng ko‘lamlilik tasvir kompozitsiyasini ana shunday 
tuzishni taqozo qiladi. Mantiqqa putur yetmaganligi bunday asarlarning 
oxirida ma’lum bo‘ladi. 
*** 
Xalqimiz orasida “Berdisini aytguncha shoshmay tur”, “Tomdan 
tarasha tushganday gapirma” degan naqllar bor. Zero, tadbirkor va aqlli 
odamlar suhbatdoshlariga biror jiddiyroq fikrni aytishdan oldin 
tinglovchini suhbat mavzusiga obdon tayyorlab olishga harakat qiladilar. 
Shunday qilinganda eshituvchi har qanday hayajonli yoki qayg‘uli 
xabarni ham ancha yengil qabul qiladi va unga to‘g‘ri munosabatda