Aziz o‘quvchilar!

Darsning jihozi: Darslik, ko’rgazmali qurollar.

Didaktik jihoz: Tarqatma materiallar, slaydlar ,bukletlar.
D arsning texnik chizmasi:

Dars bosqichlari	Vaqt
I.Tashkiliy qism.	2 minut
II.O’tilgan mavzuni tekshirish	10 minut
III.Yangi mavzuni bayoni	20 minut
IV.Yangi mavzuni mustahkamlash	8 minut
V.Darsni yakunlash va baholash	3 minut
VI.Uyga vazifa	2 minut

Darsning borishi (reja):

I.Tashkiliy qism: a)Salomlashish, b)tozalikni aniqlash,

d)davomatni aniqlash c) darsga tayyorgarlik ko`rish va dars rejasi

II. Ona tili darsligi bilan tanishtirish

III.Yangi mavzu bayoni:

1-topshiriq. O‘zingiz yashaydigan hududdagi adabiy tildan farqli so‘z va iboralarga misollar keltiring. Namuna: 1) shoti – adab. narvon. 2) patinjon – adab. pomidor.

2-topshiriq. Abdulla Qodiriyning «O‘tgan kunlar» romanidan olingan parchadagi ajratilgan so‘zlarning hozirda qo‘llanmaslik sababini izohlang.

Choyni ichib bo‘lgandan keyin qutidor fotiha o‘qib o‘rnidan turdi: – Men senga aytib qo‘yay, Kumush, – dedi turar ekan qutidor Oftob oyimga, – bu kunga bir mehmon aytkan edim. Cho‘ringni chiqarib mehmonxonani tozalat. Anovi yangi qop lagan ko‘rpalaringni ber, tanchaga o‘shani yopsin. Shevaga oid birliklar adabiy til me’yorlaridan tashqarida, ular milliy til unsurlari sanaladi. Shuning uchun bunday unsurlar ilmiy, rasmiy va publitsistik uslublarda qo‘llanmaydi. Ammo ular oddiy (adabiy emas) so‘zlashuv va badiiy uslubda muayyan bir me’yorda ishlatiladi. Badiiy uslubda qo‘llangan shevaga oid unsurlar yozuvchining uslubiy-estetik maqsadiga xizmat qiladi. Xususan, badiiy asarda qahramonning muayyan hududga mansubligini ta’kidlash, mahalliy koloritni yaratish, hayotning realistik tasvirini chizishga yordam beradi. Shuningdek, shevadagi so‘z va adabiy tildagi so‘z ifodalagan tushun chalarda ayrim nozik farqlar mavjud bo‘lganda ham yozuvchi shevadagi so‘zni afzal ko‘rishi mumkin. Masalan, hassos so‘z ustasi Abdulla Qahhor bir qissasini «Sinchalak» deb sheva so‘zi bilan nomlagan, adabiy tilda bu so‘zning muqobili «chittak»dir. Lekin «chittak» so‘zida qushning qo‘nimsizligiga ishora bor, «sinchalak»da esa uning nozikligi (sinchaloq – jimjiloq so‘zi bilan aloqador) ta’kidi mavjud, noziklik, albatta, ijobiy sifat. Shuning uchun yozuvchi alohida mehr bilan tasvirlagan qahramoniga nisbatan sheva so‘zini ma’qul ko‘rgan. Eskirgan so‘zlar ham badiiy va publitsistik uslublarda juda kata uslubiy qimmatga ega. Siz bilasizki, eskirgan so‘zlarning ikki turi

mav jud: arxaik so‘zlar (dudoq – hozirgi muqobili lab; meng – hozirgi muqobili xol; tilmoch – hozirgi muqobili tarjimon kabi) va tarixiy so‘zlar (yasovul, bek, xon, qozi, cho‘ri kabi). Tarixiy so‘zlar tarix mavzulari yoritilgan ilmiy va badiiy matnlarda o‘tmishni real tasvirlash maqsadi bilan qo‘llanadi. Arxaik so‘zlar matnga tarixiy kolorit berish bilan birga, zamonaviy mavzular yoritilgan badiiy va publitsistik asarlarda ko‘tarinkilik, tantanavorlik ifodasiga xizmat qiladi.

33-mashq. Berilgan gaplardagi shevaga xos so‘zlarning fonetik va leksik xususiyatidan kelib chiqib, qaysi hududlarda qo‘llanishini aniqlang.

1. Shashma-shashma, qo‘rquvdirgan jeri jo‘q, qani, munday uzatchi... (Murod Mansur) 2. Ur-re, chopdik, opoqbuvimlarga. Ayamam keluttilar! – dedi Yodgor. (Murod Mansur) 3. Keyin kulib hamda g‘ijinib davom etdi: – Shundoq ketivossam, ro‘paramdan ikkita damilliy vangi kevotti. (Sh. Xolmirzayev) 4. To‘g‘riga yurib, chapga burilsangiz, guzarga chiqasiz. Choyxona ashatda. (Tohir Malik) 5. O‘jaki biram chiroyli, katta. Ertaga o‘viz pishiramiz. Sen o‘vizni yaxshi ko‘rasanmi? (O‘. Umarbekov) 6. Eb-ey, yaxshilikka yomonlik! – dedi. – Men seni bo‘lam deb aytib edim, bo‘laginam deb aytib edim, eb-ey! (Tog‘ay Murod) 7. Jichcha quying, azizim... kelgan, ketgan bo‘lsa, yaxshi bo‘pti. (Sh. Xolmirzayev) 8. Katta-katta ko‘pkarilarda uloq to‘dadan sag‘al chiqsa bo‘ldi, halol bo‘ladi. (Tog‘ay Murod) 9. Sizning Toshkentingizga Toshxon, Toshbibi degan ayollar bormi? Bale, bizning ... tiliga Sangcha degani Toshkent tiliga Toshcha degani. Onalari boshing toshdan bo‘lsin, do‘xtarim, deb shunaqa ism qo‘yadilar. (Said Ahmad)

34-mashq. Gaplarni o‘qing, eskirgan so‘zlarni topib, arxaik yoki tarixiy so‘z ekanligini aniqlang.

1. Rayonga aziz mehmonlar keladigan bo‘lsa, Xorunboy Ermatov, albatta, ovga olib chiqadi. (Said Ahmad) 2. Eshik sharaqlab ochilib, ostonada qilich yalang‘ochlangan ikki sipoh ko‘rindi. (O. Yoqubov) 3. Paxta bayrami hech qayerda Mirzacho‘ldagidek qiziq o‘tmasa kerak, chunki bu yerga res publikaning turli oblastlaridan kelgan odamlar o‘z oblastining ashulasini, o‘yinini ham olib kelgan deyishadi. (Abdulla Qahhor)

4. Men e’tiroz bildiraman, – dedi kutilmaganda Akmal cho‘loq «somon parchasi»ga yopishib, – sizkim, ado latli qozi bo‘lsangiz, ayting: kishi gunohiga necha qayta jazolanmog‘i mumkin? (Murod Mansur) 5. Muhrdor chaqir tirildi va qog‘ozdagi farmoyishga podshohning muhri bosildi. (P. Qodirov) 6. Ular picha yurib, to‘rt-besh tanob joyni ishg‘ol etgan bedazorga chiqishdi. (Oybek) 7. Sohib qiron o‘z jasur bahodirlarini tarxon unvonlari, silovsin mo‘ynalari, yana yuz ming kepakiy dinor hamda yaxshi otlar bilan rag‘batlantirdilar, navkarlarga saxovat bilan ulufa ulashdilar. (Asqad Muxtor)

35-mashq. Bodparak, barak, valish, adrasman, yorqanat, shapati, vahmak, bo‘riq kabi so‘zlarning ma’nosini va qaysi hududlarda qo‘llanishini o‘qituvchingiz yordamida aniqlang.

So‘zlarning «O‘zbek tilining izohli lug‘ati»dan olingan izohlarini eslab qoling, tarixiy asarlarda ulardan qanday foydalanilishi haqida bahslashing.