Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

-ий/-вий
аффиксли сўз билан 
алмапггиришга эҳгиёж йўқ. Қолаверса, бундай модель асосида 
ҳосил қилинган 
инфекцион, эстетик, оригинал
каби сўзлар 
ҳам предметнинг нисбат беришга асосланган белгисини бил- 
диради. Демак, сўз ҳосил бўлишининг ҳар бир моделидан, 
усулидан ўз ўрнида, унумли фойдаланишга ҳаракат қилиш 
керак, холос.
-ий/-вий
аффикси оидпик, алоқадорлик, хослик, тааллуқ- 
лилик каби маъноли нисбий сифатлар ясайди. Бу маънолар 
асли бир умумийликка эга сўз ясалиш асосининг хусусияти 
негизида маънодаги нозик фарқлар муайянлашади. Бундай 
нозик фарқлар, ҳатто 
-ий/-вий
аффикси билан ясалган айни 
бир ясама сўзда ҳам баъзан бир хилда намоён бўлавермайди. 
Қуйидаги уч мисолга эътибор беринг: 
...бу меҳнатни таъна
қилмасдан, уни ҳаётий эҳтиёжлар самарасига айлантиришга
чақирди. ( „Туркистон“ газ. ) ...Бадиий сўз камолотининг
гултожи бўлиши адабиёт XV асрда сўнмаганлигини исботлади,
142
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

унга ҳаётий куч бағишлади. ( „Туркистон“газ.) Чункисизнинг
ҳаётий тажрибангиз халққа керак. (Газетадан)
Кўриниб 
турибдики, учала мисодцаги 
ҳаётий
сўзи 
ҳаёт
сўзидан 
-ий
қўшимчаси ёрдамида тўғри ясалган. Лекин ҳар уч мисолдаги 
ҳаётий
сўзининг маъносини бир хилда изоҳлаб бўлмайди.
Ҳатто шундай ҳоллар ҳам мавжудки, муайян бир сўздан 
-ий / -вий
ёрдамида ҳосил қилинган ясама сўзнинг маъноси 
аниқ сезилиб турса, баъзисининг маъносини илғаб олиш 
қийин. 
Дунёвий
сўзининг қуйидаги мисоллардаги маъносига 
эътибор беринг:... 
дунёвий анжуманлар, дилрабо куй-қўилиқлар,
кўргазмаларманзилгоҳига айланди. („Ўзб. овози“газ.) Ўзбекис-
тон эндимустақил ва суверен бўлган дунёвий давлатдир. ( „Халқ
сўзи“ газ.) Энди эса бунинг ҳаммасини, майда-чуйдасигача
дунёвий ҳисоб-китобга солиш керак бўлади. („Ўзб. адаб. ва
сан. “ газ.) Бунда жамоат мактаби, шубҳасиз, дунёвий тусда
бўлиши зурур. („ Ўзб. овози “ газ.) Катта дунёвий ҳақиқатларга
ўз / зақти соати билан етиб борармиз. ( „Халқ сўзи “ газ.) Бу
миллатни юксалтирмоқ, уни дунёвий халқлар сафига тезроқ
қўшмоқни истасак... . (,ўзб. овози“ газ. )
-ий/-вий
аффикси билан ясалган сифатларнинг таҳли- 
лидан маълум бўлдики, бу қўшимчанинг асосий вазифаси, 
маъноси нарса-ҳодисани сўз ясалиш асос билдирган нарсага 
нисбатлаш, шу йўл билан унинг белгисини билдиришдир. 
Ана шу хусусиятига кўра сифат ясовчи 
-ги, -лик
аффикслари 
билан бир гуруҳга киради. Лекин вақт ёки ўрин маъноли 
сўзлардан эмас, балки, умуман, нарса-предмет маъноли 
отлардан сифат ясаши билан 
-ги
ва 
-лик
қўшимчасидан ҳам 
фарқланади. Умуман, нарса-предмет маъноли отлардан сўз 
ясаши туфайли унинг ёрдамида ясалган сўзларнинг маъносида 
муайянлик, муайянликнинг воқеланиши анча кучсиз бўлади 
(мисолларни юқорида кўрдик).
-ий/-вий
қўшимчаси ёрдамида сифат ясалиши нисбатан 
янги ҳодиса бўлгани сабабли у билан сунъий (меъёрга мос 
бўлмаган) тарзда сўз ясалиш ҳоллари ҳам.учраб туради. 
Буларга ўткинчи ҳодиса сифатида қарилиши керак.
Хуллас, 
-ий/-вий
аффикси юзага келиши, унинг ёрдамида 
сўз ясалиши бошланиши билан ўзбек тили сифат ясали- 
шидаги бир бўшлиқ тўдцирилди.
-ма
аффикси. Бу аффикснинг от ва сифат ясаш учун 
хизмат қилиши, ҳар иккала вазифада ҳам маҳсулли аффикс 
эканлиги юқорида („От ясалиши" баҳсида) айтилди.
143
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ҳозирги ўзбек тили материаллари бу аффикснинг қуйи- 
даги маъноли сифатлар ясаш учун хизмат қилаётганини кўр- 
сатади:
1. Предметнинг сўз ясалиш асосидан (феълдан) англа- 
шилган иш-ҳаракат билан характерланувчи белгисини билди- 
радиган сифатлар ясайди: 
айланма
(кўча), 
қайрилма
(қош), 
қайтарма
(ёқа), 
улама
(соч), 
қуйма
(олтин), 
суюрма
(ер), 
қотма
(йигит), 
бурама
(мих), 
ағдарма
(этик), 
осма
(чироқ) каби.
2. Предметнинг сўз ясалиш асосидан англашилган иш- 
ҳаракат билан юзага келишини, тайёрланишини — шу билан 
характерланувчи белгисини билдирадиган сифатлар ясайди: 
қайнатма
(шўрва), 
чўзма
(лағмон), 
қийма
(гўнгг) каби.
-ма
аффикси иштирокида кўплаб бирикма терминлар 
ясалган ва бундай жараён давом этяпти. Масалан, 
қўима сўз,
орттирма нисбат, ўзлаштирма гап; тиркама комбайн, осма плуг,
тилма эгат; чизма геометрия, иккиланма интеграл
ва бошқалар.
Ҳар бир бандда қайд этилган маъно ўзаро алоқадор (боғ- 
лиқ) алоҳида-алоҳида маънолардир. Иккинчи бандца кел- 
тирилган турдаги сўз (сифат)лар отлашиш хусусиятига эга, 
биринчи бандда қайд этилган хусусиятли сифатлар деярли 
отлашмайди.
-ма
қўшимчали отларнинг таҳлилидан кўрдикки, улар-- 
нинг маълум қисми шу қўшимча билан ясалган сифатларнинг 
отлашуви натижасида юзага келган: 
қатлама, сузма, димлама
кабилар.
-ма
аффиксли отларнинг ҳосил бўлиш йўли ҳар хил бўлга- 
нидан айримларининг маъносини унинг таркибий қисмлари 
маъносидан келтириб чиқариб бўлмайди (ясама от маъно- 
сини унинг қисмлари маъноси билан асослаб бўлмайди). 
-ма
аффикси билан ясалган деярли барча сифатларнинг маъно- 
сини унинг таркибий қисмлари маъноси билан асослаш 
мумкин. Бинобарин, бундай сифатларнинг ясалиши синхрон 
(ҳозирги) сўз ясалишига оидцир.
-симон
аффикси предметнинг сўз ясалиш асосидан англа- 
шилган нарсага ўхшашлигини, яъни „ўхшаш“, „ўхшайдиган“ 
маъносини билдиради: 
шарсимон, найсимон, ҳалқасимон
ва 
бошқалар.
Умуман, 
-симон
аффиксининг, унинг ёрдамида ясалувчи 
сифатларнинг хусусиятлари ҳақида қуйидагиларни айтиш 
мумкин: 1) бу аффикс билан сифат ясалиши умумадабий
144
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тилда, айниқса, одций сўзлашувда жуда кам учрайди. 
-симон
аффикси билан ясалган сўзлар у қадар кўп эмас, деган гап 
нутқнинг ана шу соҳаларига нисбатан тўғри келади;
2) терминология соҳасида, айниқса, техника, айрим фан- 
лар соҳасида бу аффикс ёрдамида ясалган сўзлар кўп миқ- 
дорда, яъни бу соҳаларда 
-симон
аффикси сифат ясовчи 
сермаҳсул аффикс ҳисобланади. „Янги техника“ журналидан 
олинган қуйидаги мисолларга эътибор беринг: 
эгарсимон
(мослама), 
бутасимон
(тут), 
панжарасимон
(деворча), 
яшиксимон
(таглик), 
кубсимон
(помидор), 
спиралсимон
(корпус), 
қутисимон
(стол), 
аррасимон
(тил), 
қовурғасимон
(юза), 
илмоқсимон
(қопқоқ), 
ҳалқасимон
(пружина), 
ғалтак-
симон
(экиш аппарати), 
қувурсимон
(ҳалқа), 
омбурсимон
(чангаллагич), 
маймунсимон
( одам) ва бошқалар;
3) 
-симон
аффикси рус тилидаги „образньга", „подобний, 
„видннй“ сўзлари ёрдамида ясалувчи қўшма сифатларни 
ў^бек тилига ўзлаштириш, ўзбекчалаштириш жараёнида 
фаоллашди, маҳсулли аффиксга айланди: 
шарообразньш —
шарсимон, трубовидньш — трубасимон, смолоподобний
— 
смоласимон
ва бошқалар.
Нисбий сифат ясовчилар ва улар ёрдамида ясалган си- 
фатларнинг таҳлилидан маълум бўлдики, бундай ясама 
сифатларнинг ҳаммаси учун умумий бўлган хусусият — бел- 
гини шу типдаги сўз ясовчилар қўшилган сўз англатган нар- 
сага, ҳаракатга нисбатлаб ифодалаш, нисбатли (оидлик, 
хослик каби) белгини биддиришдир. Демак, бунда „нисбий“ 
сўзи ўзбек тили сифат ясалишига оид ишларда қўлланаётган 
„нисбий сифат“ терминидаги „нисбий“ сўзининг маъносини 
билдирмайди, яъни у „аслий сифат“ терминидаги „аслий“ 
сўзига зид маънода қўлланаётгани йўқ. Умуман, ўзбек тили- 
даги сифатларни „аслий“ ва „нисбий“ каби турларга ажратиш 
илмий ва амалий жиҳатдан бирон аҳамиятга эга эмас. Сифат- 
ларни бундай турларга бўлиш рус тилида сифатларни „качест- 
веннне“ ва „относительньге“ каби турларга ажратишни ўзбек
тилига ҳам тадбиқ этишдан бошқа нарса эмас.
* 
. 
* ' 
' •