Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012

TƏRTİBÇİDƏN
“Qarabağ folklorunun toplanması, sistemləşdirilməsi və araşdırılması” layihəsi çərçivəsində təqdim olunan bu kitaba Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri daxil edilmişdir. Həmin rayonlara müxtəlif vaxtlarda folklor səfərləri təşkil edilsə də, bölgə indiyə qədər sistemli toplamaya cəlb olunmamışdır. Bölgə folklorunun əsas toplayıcılarından biri Əhliman Axundov olmuş və onun, eləcə də digər toplayıcıların bu rayonlardan topladığı folklor nümunələri, əsasən, nağılları, Qaçaq Nəbi haqqında rəvayətləri əhatə etmişdir. Bölgəyə növbəti folklor səfərləri 1988-1990-cı illərə təsadüf edir. Vəli Nəbioğlu, Muxtar Kazımoğlu və Əfzələddin Əsgər tərəfindən təşkil olunmuş həmin səfərlər zamanı toplayıcılar Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl və Laçın rayonlarında olsalar da, bu səfərlər də bölgəni tam əhatə etməmiş, Qubadlının 10, Laçının 3, Cəbrayılın 12, Zəngilanın isə 6 kəndi əhatə olunmuşdur. Bölgə folklorunun tam toplanılmaması həmin rayonların əhalisi arasında toplama işi aparmağın vacibliyini göstərən amillərdəndir.

Laçın rayonu 1930-cu ildə təşkil edilmişdir. Rayonun ərazisi şimaldan Kəlbəcər, cənubdan Qubadlı, şərqdən Xocalı, Şuşa və Xocavənd rayonları, qərbdən isə Ermənistanla həmsərhəddir. Ərazisi 1835 km², əhalisi 2013-cü ilin məlumatına görə 72298 nəfərdir. Rayon bir şəhər, bir qəsəbə və 127 kənddən ibarətdir.

Laçın rayonunun mərkəzi şəhər üçün o qədər də əlverişli olmayan bir yerdə – Laçın dağının döşündə yerləşir. Çar Rusiyası dövründə Gorus-Şuşa fayton yolu buradan keçirdi və Gorusla Şuşa arasında poçt əlaqəsi bu yol vasitəsilə gerçəkləşirdi. Vaxtilə Abdallar kəndinin kənarında poçt məntəqəsi tikilmiş və hər iki istiqamətdən gələn çaparlar həmin poçt məntəqəsində gecələyib səhər yollarına davam etmişlər. Rayon mərkəzi üçün belə bir yerin seçilməsində də həmin poçt məntəqəsinin böyük rolu olmuşdur. Laçın rayonu təşkil olunarkən onun adı ilə bağlı müxtəlif təkliflər irəli sürülür. Bəziləri rayonu Abdallar kəndinin adı ilə adlandırmağı təklif edir, digərləri başqa təkliflə çıxış edirlər. Müzakirədə iştirak edən dövlət nümayəndəsi – Hüsü Hacıyev yaxınlıqdakı dağın adını xəbər alır. Dağın adının Laçın olduğunu biləndə rayonu da həmin dağın adı ilə adlandırmağı təklif edir.

Qubadlı rayonu da Azərbaycan Respublikasi İcraiyyə Komitəsi və Xalq Komissarları Sovetinin qərarı ilə 1930-cu ildə təşkil edilmişdir. Rayon 1 şəhər və 93 kənddən ibarətdir. Qubadlı rayonu Azərbaycan Respublikasının cənub-qərbində, Qarabağ yaylasının cənub-şərqində yerləşir. Sahəsi 802 km², əhalisi 2011-ci ilin siyahıya alınmasına görə 34252 nəfərdir. Ermənistan Respublikası ilə, keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Hadrut rayonu, Laçın, Cəbrayıl və Zəngilan rayonları ilə həmsərhəddir.

Topluya daxil edilmiş folklor örnəkləri 2013-cü ilin mart-aprel aylarında toplanmışdır. Kitabın böyük hissəsini Laçın rayonundan toplanmış folklor örnəkləri təşkil edir. İki aya yaxın zaman ərzində biz Laçının 30-a yaxın kəndinin yüzdən artıq sakini ilə söhbətlər edib, material toplamışıq. Kitabda həmçinin Qubadlı rayonunun 7 kəndi əhatə olunmuş, Zəngilan rayonu isə bir neçə nümunə ilə təmsil olunmuşdur.

Taxtakörpü qəsəbəsinə ilk səfərimiz artıq bizdə bu rayonda hansı janrların daha işlək olması, insanlar arasında daha çox hansı tipdə folklor örnəklərinin danışılması haqqında aydın təsəvvür yaratdı. Bəlli oldu ki, laçınlılar arasında Paşa bəy, onun oğlanları Sultan bəy, Xosrov bəy haqqında, Paşa bəyin yanında aşıqlıq etmiş Aşıq Abbas haqqında, eləcə də sovetlərə qarşı çıxan və rejim əleyhinə mübarizə aparan qaçaqlar haqqında maraqlı rəvayətlər danışılır. Eləcə də Qubadlı sakinləri ilə görüşlərimiz zamanı məlum oldu ki, Qaçaq Nəbi, Əlyanlı qaçaqları ilə bağlı rəvayətlər öz təravətini qoruyub saxlayır. Bundan əlavə, Baqi və ayrı-ayrı baməzə adamlar haqqında lətifələr qubadlılar arasında geniş yayılıb. Bunu nəzərə alıb biz də ünsiyyətdə olduğumuz insanları məhz bu mövzular üstündə kökləməyə çalışdıq və nəticədə iki aya yaxın bir zamanda bu kitabı tamamlaya bildik.

Bölgə folklorunun toplanmasında qarşılaşdığımız əsas çətinliklərdən biri əhalinin dağınıq olması, müxtəlif rayonlarda məskunlaşmasıdır. Laçının işğalından sonra bu rayonun sakinlərinin bir qismi vaxtilə Laçın rayonunun qışlaq yeri olan Taxtakörpü qəsəbəsində, digər qismi Bakı, Sumqayıt şəhərlərində, ümumilikdə isə Azərbaycanın 57 rayonunda məskunlaşmışdır. Qubadlıların isə böyük əksəriyyəti Sumqayıt şəhərində yerləşmişdir. Kompakt yaşadıqları ərazilərdə belə hərə bir kənddən gəldiyindən və insanlar bir-birini tanımadığından “görüşmək üçün daha kimi məsləhət görürsünüz?” – deyə soruşduqda ad verməkdə, ünvan göstərməkdə çətinlik çəkirdilər. Ona görə də kənd icra nümayəndələrinin dəstəyi olmadan bu insanları tapmaq, onlarla görüşmək bizim üçün həddən artıq çətin olardı. Yerli icra nümayəndələri ya özləri bizi kəndin məlumatlı, yaşlı sakinləri ilə tanış edir, ya da onların ünvanını, əlaqə telefonunu bizə verir, bu yolla biz həmin şəxsləri tapıb onlarla söhbətlər aparırdıq. Ünsiyyətdə olduğumuz şəxslər arasında həm təhsilli, həm də təhsilsiz adamlar vardı. Təhsilli insanlar daha çox kəndin keçmişi, oradakı nəsillər, ayrı-ayrı şəxslərlə bağlı maraqlı xatirələr, rəvayətlər danışır, amma nağıla gəldikdə məlum olur ki, ya ümumiyyətlə nağıl bilmir, ya da bildiklərini qol-qanadını qıraraq danışırlar. Bu faktın özü bir daha onu göstərir ki, bu gün klassik folklorun öləziməsinin, tədricən sıradan çıxmasının bir səbəbi də insanların savadlanması, təhsil almasıdır. Toplama zamanı savadlı adamlar arasında nağılçılara təsadüf etmədik, rastlaşdığımız ən yaxşı nağılçılar məhz savadsız adamlar arasından çıxanlar oldu. Doğrudur, bəzən savadlı adamlar arasında da klassik folklora maraq göstərən şəxslərə rast gəlirik, amma belə adamlar istənilən folklor mətninə deyil, məhz ibrətamiz məzmunlu mətnlərə daha çox maraq göstərirlər. Laçın rayonunun Ərikli kənd sakini Paşa Əvəz oğlu İsgəndərov belə söyləyicilərdən biridir. Biz ondan “Kor kişinin nağılı”, “Belə də qalmaz”, “Allahdan gələn bəla” nağıl nümunələrini, eləcə də rəvayətlər qeydə aldıq. Amma qeydə alınmış parçalara diqqət yetirilərsə, görərik ki, onlar hamısı ibrətamiz məzmunlu mətnlərdir və söyləyici özü də etiraf edir ki, yeri gələndə həmin nümunələrdən öz fikrini əsaslandırmaq, nitqini daha təsirli etmək üçün istifadə edir.

Bərdə və Ağcabədi rayonlarında qarşılaşdığımız Musa kişi, Narış nənə kimi bizə altı-yeddi saatlıq material verən söyləyicilərə bu rayonlarda rast gəlmədik. Ən yaxşı halda biz bir söyləyicidən iki saatlıq material toplaya bildik. Bir çox söyləyicilər mətnləri uzun müddət ifa etmədiklərindən artıq onları unutmuşlar. Məsələn, Aşıq Umbay artıq uzun müddətdir məclis aparmadığından bir çox dastanları, aşıq rəvayətlərini unutmuşdur. Ondan qeydə aldığımız “Nigarın İstanbula aparılması” dastanı və “Sulduzlu Aşıq Bəhmən” rəvayətini ilk dəfə bizə söylədikdə nəsr hissəsini təfsilatı ilə danışdı, amma nəzmə gəldikdə şeirlərin bəzi bəndlərini yadına sala bilmədi. Həmin bəndləri yalnız sonradan xatırladı və bu yolla biz onları bərpa edə bildik. Aşıq Umbayın repertuarında bir çox dastan nümunləri vardır, amma həmin nümunələri kitabdan öyrəndiyi üçün biz ondan ancaq eşidib yadda saxladığı şifahi nümunələri qeydə aldıq. Kitaba daxil edilmiş həmin nümunələr onun Gəncəli Aşıq Mais, Aşıq Hümbət və başqalarından eşitdiyi parçalardır.

Bizim üçün maraqlı söyləyicilərdən biri də Taxtakörpü qəsəbəsində məskunlaşmış Piçənis kənd sakini Yurin Abbas oğlu Zeynalovdur. Yas məclilərini aparan Yurin kişi ilə yalnız bir dəfə görüşə bildik və bu söhbətimiz iki saatdan artıq çəkdi. Atası Sultan bəyin aşpazı olduğundan biz onun diqqətini bu mövzuya yönəltdik və Paşa bəy, Sultan bəy, Aşıq Abbas haqqında maraqlı xatirələr, rəvayətlər qeydə aldıq. Daha sonra onun nağıl bilib-bilmədiyini yoxlamaq üçün bir-iki süjeti xatırlatdıq və bizə “İmam Hüseyn aşiqi” nağılını danışdı. İnanırıq ki, onunla yenidən görüşsək, daha çox nümunələr toplaya bilərik.

Haqqında xüsusi danışmaq istədiyim söyləyicilərdən biri də Vağazin kənd sakini Güllü Səttar qızı Abasəliyevadır. Biz onun yanında iki dəfə olduq və iki yüzdən artıq bayatı nümunəsi qeydə aldıq. Güllü nənənin kədərli bir taleyi vardır. Bir oğlunu müharibədə, digərini Taxtakörpü qəsəbəsində itirmişdir. Özünün də dediyi kimi, onu danışdıran həmin ağrı-acı, həmin dərddir. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, bayatı söyləyiciləri bəzən bir neçə bayatı dedikdən sonra təbi gəlmədiyi üçün ardını gətirə bilmir, yaxud onları qəhər boğduğundan sözlərinə davam edə bilmirlər. Amma Güllü nənə üçün bayatı söyləmək elə bil adiləşib və əhvalında heç bir dəyişiklik olmadan birnəfəsə onlarla bayatı söyləyə bilir. Əslində bu bacarıq və səs ona nəsildən keçmədir. Anası əslən Ağdamın Saybalı kəndindəndir və ağı deyən olub. Güllü nənənin dediyinə görə, bir dəfə kənddə cavan bir adam dünyasını dəyişir. Anası və xalası yasda ağı deyəndə onların səsi bir ağsaqqala o qədər təsir edir ki, camaatı yara-yara gəlib ağıçılara qulaq asmağa başlayır. Anasındakı o avaz, o yanqılı səs Güllü nənəyə keçmişdir. Bu gün də o, yas yerlərində ağı deyir, amma onun bizə söylədiyi bayatı ilə yas yerində oxuduğu bayatı bir-birindən fərqlənir. Güllü nənə bayatıları bizə adi tonda söyləyirsə, yas yerində onları daha yanıqlı tərzdə oxuyur. Güllü nənə bir neçə bayatını bizə yas yerində oxuduğu tərzdə ifa etdi, qulaq asanların heç biri göz yaşını saxlaya bilmədi.

Taxtakörpü qəsəbəsində məskunlaşmış Dambulaq kənd sakini Seyid Balaxanım isə bildiyi bayatıları bizə söyləməkdən çəkindi. Dediyinə görə, vaxtilə bayatıya çox həvəsi olub, tez-tez bayatı çəkərmiş. Amma sonradan cavan bir oğlu dünyasını dəyişir. Balaxanım nənə belə hesab edir ki, Allah onun bayatıya həvəsləndiyini görüb, cavan oğlunu əlindən alıb. Ona görə də həmin hadisədən sonra bayatı demir.

Bölgəyə səfərlərimiz zamanı vaxtilə yazıb-yaratmış, lakin vaxtında toplanmadığından yazdıqları itib-batmış el şairləri, aşıqlar haqqında da məlumatlar əldə etdik. Əslən Dərələyəz mahalından olan, lakin sonradan Laçın rayonunun Bilündüz kəndində məskunlaşan Səyyah Məhəmməd belə şairlərdən biridir. Səyyah Məhəmmədlə bağlı laçınlılardan qeydə aldığımız xatirələri, şeirləri topluya daxil etmişik. Aşıq Abbas, Qara Kərim və Aşıq Möhübbət də irsi itib-batmış şairlərdəndir. Qara Kərim və Aşıq Möhübbətin bəzi şeirlərini qeydə ala bilsək də, Aşıq Abbas haqqında bunu demək mümkün deyildir. Aşıq Abbasın adını ilk dəfə eşitdikdə biz onun aşıq olduğunu təsəvvür etmişdik, amma toplamalarımızı dərinləşdirdikcə məlum oldu ki, bölgədə hər hansı musiqi alətində çalmağı bacaran istənilən şəxsə aşıq deyirlər. Aşıq Abbas da sadəcə, nağara ifaçısı olub (bu sənət ona atasından qalıb), bununla belə ünsiyyətdə olduğumuz şəxslər onun şeirlər yazdığını və həcv ustası olduğunu deyirlər. Biz onun şeirlərindən yalnız bir-iki bənd əldə edə bildik, ünsiyyətdə olduğumuz şəxslərdən onun şeirlərini xəbər alsaq da, təəssüf ki, məlumat verə bilən olmadı.

Söyləyicilərin verdiyi məlumata görə, keçən əsrin 80-ci illərinə qədər kəndlərə aşıqlar gələr və devran (dövran) keçirərdilər. Devranlar bölgədə folklorun ifa olunduğu və yaşlı nəsildən gənc nəslə ötürüldüyü əsas məclislərdən biri idi. Aşıq hər kəsin evinə deyil, kimin damı geniş idisə, ora düşərdi və kəndə xəbər yayılardı ki, axşam filankəsin evində devran keçiriləcəkdir. Camaat axşam mal-qaranı tövləyə saldıqdan və yemək yedikdən sonra ora yığışardı. Damı işıqlandırmaq üçün sütunlardan çıraq asardılar. Aşıq devrana başlamazdan əvvəl bildiyi dastanları sayar və camaatdan hansı dastanı istədiklərini soruşardı. Hansı dastanı desəydilər, onu danışardı. Belə məclislər gecəyarısınacan davam edirdi, aşıq dastanı tamamlaya bilmirdisə, onun davamını səhərə saxlayırdı.

Söyləyicilərin dediyinə görə, o vaxt kəndlərə iki cür aşıq gəlirdi: balabanlı və balabansız aşıq. Balabanlı aşıq uşaqlar üçün daha maraqlı olurdu. Uşaq vaxtı belə məclislərdə iştirak etmiş Qubadlı sakini Telli nənənin dediyinə görə, aşığın sözləri uşaqları o qədər maraqlandırmırdı, amma rəqsləri onlara ləzzət verirdi.

Dastanın ortasında aşıq bəzən məclisi şənləndirmək, insanların eynini açmaq üçün kiməsə atmaca atırdı, yaxud ona bir şeir deyirdi. Telli nənənin dediyinə görə, bir dəfə aşıq dastanı danışdığı yerdə onun kolxoz sədri olan qardaşına söz atıb deyir:

Sədri gəlir günorta,

Şalvarın darta-darta.

Sədriyə nə lazımdı?

Sarı yağnan yumurta.

Telli nənənin dediyinə görə, hamı aşığın bu sözünə əl çalmışdı.

Sonda söyləyicilərlə görüşlərin təşkilində bizə verdikləri dəstək və köməyə görə Laçın və Qubadlı Rayon İcra Hakimiyyəti qurumlarına, Laçın Rayon İcra Hakimiyyətinin Ərazi İdarəetmə Orqanları ilə İş şöbəsinin müdir müavini Məhəmməd Şahbazova, Laçın Rayon İcra Hakimiyyətinin Bakıdakı Nümayəndəliyinə – Bəsti Nəcəfli və Yaqut Cabbarlıya, Qubadlı Rayon İcra Hakimiyyətinin müavini Rasim Halıqverdiyevə, Ərazi İdarəetmə Orqanları ilə İş şöbəsinin müdiri Razim Əliyevə, böyük məsləhətçi Məhəmməd Həsənova dərin minnətdarlığımızı bildiririk.