Azarbayjon tillar universiteti psixologiya kafedrasi

Hisoblash tizimi.Sanoq tizimi ham tilning tuzilishiga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi. Yapon tilida ob'ektlar soni uchun turli xil tartib raqamlar ishlatiladi. Masalan, yumaloq va silindrsimon predmetlar uchun tartib nomerlariga (ippon, nixon) “xon” qo‘shimchasi, yassi predmetlarga esa “may” qo‘shimchasi qo‘shiladi (icimai, nimai). Ingliz tilida narsalar oddiygina raqamlangan (birinchi, ikkinchi, uchinchi va hokazo). Yapon tilida 11 dan boshlanadigan raqamlar turlicha yasaladi: 11= o‘n + bir (yu + ichi), 12= o‘n + ikki (yu + ni) va hokazo. Ingliz tilida bu tizim bilan 20 dan keyin shakllanadi: twenty one, twenty two.
Madaniyat va pragmatika.Madaniyat tilning pragmatikasiga, ya’ni turli ijtimoiy sharoitlarga qarab tildan qanday foydalanishga ham ta’sir qiladi.
Kashima 71 mamlakatda so'zlashadigan 39 tilning lingvistik va madaniy ma'lumotlarini to'pladi va o'rgandi. Madaniy ko'rsatkichlar 4 ta xususiyatni o'z ichiga oladi: individuallik, kuch masofasi, noaniqlikdan qochish va erkaklik. Olimlar shaxsiy olmoshlarni yo'q qiladigan tillardagi madaniyatlar ko'proq individualistik madaniyatlar degan xulosaga kelishdi.
Qo'shma Shtatlardagi Gudikunst va Yaponiyadagi Nishida tillardan foydalanishda madaniy farqlarni ko'rsatadigan tajribalar o'tkazdi. Yaponlar o'zlarining guruh munosabatlarini amerikaliklarga qaraganda yaqinroq deb ta'rifladilar. Madaniy farqlar muloqotning boshqa sohalarida, masalan, bolalar hikoyalari, maqtovlar, tanqidlar, kechirimlilik va boshqalarda mavjud. Amerikaliklar kechirim so'rash shakli sifatida tushuntirishni afzal ko'radilar, yaponlar esa tovon to'lashni afzal ko'radilar. Keyingi tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, bunday farqlar individual, individual darajadagi qadriyatlar va o'z-o'zini anglash va ba'zi shaxsiy xususiyatlardan kelib chiqadi.
Sepir-Uorf nazariyasi. Sepir-Uorf nazariyasi lingvistik nisbiylik gipotezasi sifatida yaxshi tanilgan. Ushbu nazariyaga ko'ra, turli tillarda so'zlashadigan odamlar turlicha fikr yuritishadi va bu ularning tillaridagi farqlarga bog'liq. Bu gipoteza fikrlash va xatti-harakatlardagi madaniy farqlarni tushunishga imkon beradi. 1950 yilda Edvard Sepir va Benjamin Uorf bu farazni ilgari surdilar. Agar Sepir-Uorf gipotezasi to‘g‘ri bo‘lsa, demak, turli madaniyatdagi odamlar turlicha fikr yuritishadi va buning sabablari ularning tillarining tabiati, tuzilishi va funksionalligidadir. Ularning fikrlash jarayonlari, assotsiatsiyalari, dunyoni talqin qilish usullari, hatto bir xil hodisalarni idrok etishlari ham har xil bo'lishi mumkin, chunki ular boshqa tilda gaplashadi va bu til ularning tafakkur tuzilishini shakllantirishga imkon beradi. Bu gipoteza shuni nazarda tutadi ko'proq tillarda gapiradigan odamlarning fikrlashi turli tuzilmalarga asoslanadi. Dastlabki tadqiqotlarda Kerroll va Casagrande navaxo va ingliz tilida so'zlashuvchilarning turli ob'ektlarga munosabatini solishtirdilar. Navaxo tilida lingvistik tizim ancha murakkab, masalan, navaxo tilida ayrim fe’llar predmet, predmetga qarab tegishli lisoniy shakllarga almashtiriladi. Lingvistik xususiyatlar kognitiv jarayonlarga ta'sir qiladi. Navajo tilida so'zlashuvchi bolalar o'z tajribalarida ingliz tilida so'zlashadigan bolalarga qaraganda ko'proq ob'ekt shakllarini ajratdilar. Navaxo tilida maʼlum feʼllar predmetlarga qarab tegishli til shakllariga oʻzgartiriladi. Lingvistik xususiyatlar kognitiv jarayonlarga ta'sir qiladi. Navajo tilida so'zlashuvchi bolalar o'z tajribalarida ingliz tilida so'zlashadigan bolalarga qaraganda ko'proq ob'ekt shakllarini ajratdilar. Navaxo tilida maʼlum feʼllar predmetlarga qarab tegishli til shakllariga oʻzgartiriladi. Lingvistik xususiyatlar kognitiv jarayonlarga ta'sir qiladi. Navajo tilida so'zlashuvchi bolalar o'z tajribalarida ingliz tilida so'zlashadigan bolalarga qaraganda ko'proq ob'ekt shakllarini ajratdilar.
Hozirgi zamonda odamlar bir necha tillarda gaplashadi. Kishilarning fikr-mulohazalari, his-tuyg‘ulari, xatti-harakatlari esa qaysi tilda so‘zlashayotganiga qarab farqlanadi. Masalan, Meksikadan kelgan muhojirlar ham ingliz, ham ispan tillarida gaplashadi. Agar ular ispan tilida gaplashsa, ular ma'lum bir tarzda o'ylashadi, ingliz tilida gaplashganda, ular boshqacha fikrda bo'lishlari mumkin. Darhaqiqat, ko'plab ikki tilli odamlar qaysi tilda gaplashayotganiga qarab, o'ylashlari, his qilishlari va harakat qilishlarini aytishadi. Tilni o'rganganimizda, biz uni tegishli madaniyat kontekstida o'rganamiz. Ikki tilda gaplashishni o'rgangan odamlar buni ikki xil madaniy kontekstda qilishadi. Shunday qilib, turli tillardan foydalangan holda, odamlar turlicha fikr yuritishadi, ammo tillar o'zlari tafakkurdagi farqlar uchun javobgar emaslar.
Sepir-Uorf gipotezasi kuchli va zaif tomonlarga ega. Kuchli tomoni shundaki, tildagi farqlar tafakkurda tafovutlar keltirib chiqaradi.
Salbiy tomoni shundaki, fikrlashdagi farqlar faqat til bilan bog'liq emas.
Ervin frantsuz va ingliz tilini bilgan shaxslarning javoblarini solishtirdi. Ularga ma'lum suratlar ko'rsatildi va bu rasmlar asosida ular o'ylab, hikoya qilishlari kerak edi. Avval ingliz tilida, keyin frantsuz tilida. Ervinning so'zlariga ko'ra, ishtirokchilar ingliz tilidan ko'ra frantsuz tilida so'zlashda ko'proq tajovuzkorlik, avtonomiya va majburiyat ko'rsatishgan. Ervin bu farqlarni frantsuz madaniyatidagi farqlar bilan izohladi. Yoki xitoy va ingliz tillarini biladigan muhojirni olaylik. U bir tilli xitoy muhitida o‘sgan va 8 yoshida Amerikaga ko‘chib kelganida ingliz tilini o‘rgangan. Hozir u 20 yoshda, u talaba, ota-onasi bilan yashaydi. U uyda faqat xitoy tilida, kollejda va do'stlari bilan ingliz tilida gaplashadi. Sepir-Uorf gipotezasiga ko'ra, uyda xitoy tilida gaplashganda, u o'zini xitoy madaniyati me'yorlariga muvofiq tutadi. U ingliz tilida gapirsa, uning xatti-harakati Amerika me'yorlariga ko'proq mos keladi. Whorf nuqtai nazaridan, til bilan bog'liq xatti-harakatlardagi farqlarni xitoy va ingliz tillari pragmatikasining turli tizimlari bilan izohlash mumkin. Biroq, buni tushuntiruvchi yana ikkita mexanizm mavjud: madaniy mansublik gipotezasi va ozchilikka mansublik gipotezasi.
Akkulturatsiya gipotezasiga ko'ra, ikki tilli immigrantlar hozirgi muloqotda foydalanadigan tilga mos keladigan madaniy qadriyatlar va e'tiqodlarni qabul qilishadi. Ular boshqa tilga o'tganlarida, boshqa madaniy qadriyatga ham o'tishadi.
Ozchiliklarga mansublik gipotezasiga ko'ra, ikki tilli immigrantlar o'zlarini etnik ozchiliklar a'zosi deb bilishadi va ko'pchilikning madaniy stereotiplarini qabul qilishadi.
Chet til effekti. Ikki tilli shaxslar nolingvistik vazifalarni bajarishda mulohaza yuritishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. Ushbu qiyinchiliklar xorijiy til effekti sifatida tanilgan. Odamlar chet tilidan foydalansa, ularning fikrlash qobiliyati pasayadi. Ona tili bilan chet tili o‘rtasida farqlar ko‘p bo‘lganda chet tilining ta’siri kuchliroq bo‘ladi. Misol uchun, yapon tilida xorijiy til effekti kuchliroq, chunki yapon va ingliz o'rtasidagi farqlar ingliz va nemis o'rtasidagi farqlardan kuchliroqdir.