|
Madaniyat va tajovuz
Uzoq vaqt davomida agressiya tushunchasi tibbiy, biologik, irsiy kategoriya sifatida o'rganilgan, shuning uchun u psixologik bosqichga olib kelinmagan. Hozirgi vaqtda agressiya fanning ko'plab sohalari, asosan psixologiya fani uchun hal qilinishi kerak bo'lgan dolzarb muammolardan biriga aylandi. Ilmiy adabiyotlarda tajovuzning psixologik tabiati va mexanizmini o'rganishga bir qator tadqiqotlar bag'ishlangan.
Agressiya - bu boshqa odamlar yoki guruhlarni yo'q qilishga, jismoniy va ruhiy zarar etkazishga, shikastlanishga qaratilgan individual yoki jamoaviy xatti-harakatlar va harakatlar.
Biologik va fiziologik tajribalar shuni ko'rsatadiki, tajovuzkor xatti-harakatlarning paydo bo'lishida alohida nerv mexanizmlari va hujayralarining roli yuqori. Aksincha, keyingi yillarda tajovuzkor xulq-atvorga oid tadqiqotlar uning ijtimoiy omillar ta’sirida shakllanganligini isbotlaydi. Bularning barchasiga qaramay, tajovuzkorlik va tajovuzkor xatti-harakatlarni o'rganadigan ko'plab nazariyalar va maktablar mavjud bo'lib, ularning har biri o'z g'oyalarini o'rnatishga va kerakli dalillarni keltirib, ularni yagona tizimga keltirishga harakat qiladi.
Madaniyat odamlarning tajovuzkorlikka moyilligi yoki yo'qligiga ham ta'sir qilishi mumkin. Ko'plab madaniyatlararo tadqiqotlar natijalariga ko'ra, Venesuela va Braziliyadagi Yanomami etnik guruhi o'zining tajovuzkor tendentsiyalari bilan mashhur. Ular o'z guruhlariga ham, begonalarga ham juda tajovuzkor. Hattoki bu guruhga “zolim odamlar” deb nom berishdi.
Boshqa tadqiqotlar natijalariga ko'ra, iqlim issiq va nam
mamlakatlarda qotilliklar soni yuqori Boshqa bir tadqiqotga ko'ra, estoniyalik ishtirokchilar o'zlarining tajovuzkor xatti-harakatlarini qandaydir maqsadga erishish uchun vosita sifatida ishlatishgan. Finlyandiyalik ishtirokchilar tajovuz ular uchun shunchaki qiziqarli ekanini aytishdi. Mualliflar Finlyandiyada tajovuz Estoniyaga qaraganda ko'proq g'ayritabiiy xatti-harakatlar degan xulosaga kelishdi.
Bond va uning hamkorlari Gonkong va Qo'shma Shtatlarda tajovuzkor haqorat va tanqidlarni o'rganishgan. Mualliflarning taxminicha, Gonkongda tajovuzkor haqoratlar, ayniqsa rahbar xodimni haqorat qilganda, tajovuzkor xatti-harakatlar hisoblanmaydi. Chunki bu madaniyatdagi quvvat masofasi AQShnikidan yuqori. Shuning uchun, maqom va kuch teng bo'lmaganda, tajovuzkor xatti-harakatlar ko'proq mos keladi. Natijalar shuni ko'rsatadiki, xitoyliklar bunday haqoratlarni qonuniy deb bilishgan.
Agressiyadagi madaniy farqlar nafaqat turli mamlakatlar o'rtasida, balki mamlakat ichida ham bo'lishi mumkin. Bir tadqiqotda Qo'shma Shtatlarning shimoliy va janubiy shtatlarida tug'ilgan oq tanli erkaklarning tajovuzkorligi taqqoslangan. Eksperimenterning yordamchisi ishtirokchilarni haqorat qilgan va ularning reaksiyalari kameraga yozib olingan. Shimoliy shtatlardan kelgan erkaklar haqoratga munosabat bildirishmadi. Janublik erkaklar esa bu haqoratni o'z sha'niga tahdid deb bilishgan. Ular jismoniy va kognitiv jihatdan tajovuzga tayyor edilar va ko'pincha tajovuzkor xatti-harakatlar bilan shug'ullanishdi. Mualliflar buni janubiy madaniyatdagi “nomus” tushunchasi bilan izohlaganlar. Shuning uchun ular yanada tajovuzkor xatti-harakatlarga tayyor edilar.
Boshqa tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, guruhlar odamlarga qaraganda ko'proq tajovuzkor bo'lishadi. Guruhda odamlar o'zlariga ko'proq ishonadilar va o'zlarining tajovuzkorligini yashirmaydilar. Agar guruhdagi madaniy me'yorlar tajovuzkorlik uchun sharoit yaratsa, bu holda tajovuzkor xatti-harakatlar mumkin. Yo'q, agar guruhdagi madaniy me'yorlar tajovuzkorlik uchun sharoit yaratmasa, odamlarning xatti-harakati ancha tiyiq bo'ladi.
Agressiyaning namoyon bo'lishidagi madaniy farqlar allaqachon bolalikdan paydo bo'ladi. Bir tadqiqotda Finlyandiya, Polsha va Qo'shma Shtatlardan bo'lgan sakkiz yoshli bolalar tajovuzni idrok etishda farqlarni kuzatdilar. Ushbu tadqiqotlarda bolalar o'yinchoqlar yordamida ertak aytib berishlari kerak edi. Natijalarga ko'ra, amerikalik bolalar hikoyalari ko'proq tajovuzkor mazmunga ega bo'lib, ular ko'proq tajovuzkor so'zlarni ishlatgan.
Ba'zi olimlar madaniy tafovutlar manbalarini ta'lim va muhitda tajovuzkorlikda ko'rishadi. Psixologlar odatlanish va sotsializatsiya jarayonida onalar o'z farzandlarining tajovuzkorlikka yo'naltirilganligiga ta'sir qilishini aniqladilar. Bir tadqiqotga ko'ra, yaponiyalik onalar tajovuzni tabiiy deb bilishadi va uning ijobiy va salbiy tomonlarini qabul qilishadi. Biroq, boshqa odamlarga zarar etkazmaslik orqali tajovuzni nazorat qilish kerak. Isroillik onalar tajovuzni tahdid sifatida qabul qilishdi. Agressiya o'zini himoya qilish va salbiy hissiy holatlarni ifodalash uchun maqbul deb hisoblangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
