Ayupova M. Yu

a, e, o, u, i, ya, ye, 
yu
. 
Ya, ye, yo, yu
tovushlari
y
tovushining tegishli unli tovush 
(a, e, o, u)
bilan 
qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. 
Y
tovushi diftongning birinchi qismida ham, ikkinchi 
qismida ham nafas chiqarishning yo‘nalishini kuzatib borishga yordam beradi. 
Undosh tovushlar. Unli tovushlar artikulemalari bilan tanishgandan keyin jarangsiz 
undosh tovushlar artikulemalari asosida og‘izdan nafas chiqarishni rivojlantirish 
bo’yicha mashqlar boshlanadi. Unlilar artikulemalari ustida ishlash ularni shivirlab 
talaffuz qilishda davom ettiriladi. 
Bunday izchillik og‘izdan erkin nafas olish ko‘nikmasini mustahkamlash va 
talaffuz organlari faollashganda tovushlarni avtomatlashtirish imko-nini beradi. 
Bolaning butun diqqat-e’tibori artikulema va og‘izdan nafas chiqarishning 
yo‘naltirilganligiga qaratiladi. Eshitilishiga esa diqqat jalb qilinmaydi. Bolada jarangsiz 
undosh tovushlarning artikulyatsiya ukladini logoped artikulyatsiyasiga ko‘rish taqlidi, 
og‘zaki tushuntirish asosida hosil qilish mumkin (lablarning, tilning holati va og‘izning 
ochilish darajasi yozib beriladi). Bola tovush jarangini eshitmasligi lozim.
Ishning tayyorgarlik bosqichida jarangsiz frikativ undoshlar quyidagi izchillikda 
shakllanadi: 
f, s, sh, x
. 
Undosh tovushlarni shakllantirish ishlari artikulyatsiyasi buyicha nisbatan qulay 
bo‘lgan 
f
tovushidan boshlanadi. Ushbu tovushni talaffuz qilishning davomiygi 
bolaning e’tiborini og‘izdan nafas chiqarishga qaratish va nazorat qilib borishga imkon 
beradi. 
Portlovchi tovushlar guruhi bu borada birmuncha murakkabdir. Shuning uchun 
ular ustida ishlash kechroq o‘tkaziladi. 
II. Asosiy davr. 
Bu davrda 3 bosqich bo’yicha quyidagi ishlarni olib borish 
nazarda tutiladi: 
1-bosqich – og‘iz orqali uzoq nafas chiqarishda ovozni qo‘shish; 
2-bosqich – portlovchi undosh tovushlarni realizatsiya qilishda og‘izdan qisqa 
nafas chiqarishni shakllantirish; 
3-bosqich – sanor tovushlar va affrikat tovushlar guruhi talaffuzini 
shakllantirishda uzun va qisqa xarakterdagi og‘izdan hamda burundan nafas olish va 
chiqarish differensiatsiyasi. 
Bu davrdagi mashg‘ulotlardan ko‘zlangan maqsad ham birinchi bosqichdagi 
singari, ya’ni artikulemalarni rivojlantirish bilan bir vaqtda to’g‘ri nutqiy nafas olishni 
shakllantirishdan iborat. 
1-bosqich 
frikativ tovushlar ustida ishlash jarangsiz undosh tovushlar 
shakllanguncha davom etadi. Chunki o‘rganilgan barcha artikulemalar bir xil, ya’ni 
og‘izdan uzoq nafas chiqarishda realizatsiya qilinadi. 
Birinchi bosqichning maqsadi – bolaga og‘izdan uzoq nafas chiqarishda ovozni 
jalb qilishni o‘rgatish. 
Ovozni jalb qilishni unli tovushlar artikulyatsiyalarida mashq qilish mumkin. 
Ammo bu boradagi ishni undosh