Ayupova M. Yu. Logopediya toshkent 2007

Undosh tovushlar tasnifi. Undosh tovushlar ham uch jihatiga ko‘ra tasnif qilinadi:

1. 
   Artikulyatsiya (hosil bo‘lish) o‘rniga ko‘ra.
   
2. 
   Artikulyatsiya (hosil bo‘lish) usuliga ko‘ra.
   
3. 
   Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra.
   

Artikulyatsiya o‘rniga ko‘ra tasniflashda tovushning qaysi organ ishtirokida yoki nutq a’zosining qaysi qismida hosil bo‘lishi nazarda tutiladi. Artikulyatsiya o‘rniga ko‘ra undosh tovushlar quyidagi turlarga bo‘linadi:

1. 
   Lab undoshlari – bevosita lablar ishtirokida hosil bo‘luvchi tovushlar: b, p, m, v, f. SHulardan b, p, m – lab-lab undoshlari, v, f – lab-tish undoshlari sanaladi.
   
2. 
   Til undoshlari – bevosita til ishtirokida hosil bo‘luvchi tovushlar. Bularga quyidagi o‘n to‘qqizta undosh kiradi: g, d, j, j (qorishiq), e, y, k, l, n, n (ng), r, s, t, x, q, ch, sh, q, g‘.
   

Tilning qaysi qismi faol ishtirok etishiga ko‘ra til undoshlari o‘z navbatida quyidagi uch turga bo‘linadi:

1. 
   Til oldi undoshlari: d, j, x, z, l, n, r, s, t, ts, ch, sh.
   
2. 
   Til o‘rta undoshi: y.
   
3. 
   Til orqa undoshlari: k, g, n (ng), q, g‘, x. 4. Bo‘g‘iz undoshi: h.
   

Artikulyatsiya usuliga ko‘ra tasnifda nutq a’zolari hosil qilgan to‘siqdan havo oqimining portlab yoki sirg‘alib o‘tishi nazarda tutiladi. Bu jihatdan undosh tovushlar quyidagi uch turga bo‘linadi:

1. 
   Portlovchi undoshlar: b, g, d, j, k, p, t, ch, q.
   
2. 
   Sirg‘aluvchi undoshlar: v, j, z, y, s, f, x, sh, g‘, h.
   
3. 
   Portlovchi-sirg‘aluvchi undoshlar: m, n, n (ng), l, r. Bu tovushlarning hosil bo‘lishida ham portlash, ham sirg‘alish hodisasi ro‘y beradi.
   

Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra undosh tovushlar quyidagi ikki turga bo‘linadi:

1. 
   Sonorlar – tarkibida ovozning miqdori shovqinga nisbatan ortiq bo‘lgan tovushlar: m, n, n (ng), l, r.
   
2. 
   SHovqinlilar – tarkibida shovqinning miqdori ovozga nisbatan ko‘p bo‘lgan yoki ovoz mutlaqo qatnashmagan tovushlar: b, v, g, j, z, y, k, p, s, t, f, x, ts, ch, sh, q, g‘, h. SHovqinlilar, o‘z navbatida, ikki turga bo‘linadi:
   

1. 
   jarangli undoshlar – tarkibida oz bo‘lsa-da, ovoz qatnashgan tovushlar: b,v, g, d, j, j, z, y, g‘.
   
2. 
   jarangsiz undoshlar – tarkibida ovoz mutlaqo qatnashmagan tovushlar: p, k, s, t, f, x, ts, ch, sh, q, x.
   

Undosh tovushlarning talaffuzi bo‘yicha farq qilishini 2-jadvalda ko‘rishimiz mumkin.