Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

1-§. Markaziy Osiyo, Yaqin va O‘rta Sharqda o‘rta asrlar falsafasi (VIII-XII asrlar)

Markaziy Osiyo arablar istilosigacha mayda feodal mulklarga bo‘lingan edi. VII asrning oxiri- VIII asrning boshlarida Mavoraunnahr⁴² xalqlari Arab xalifaligi hokimiyati ostida qoldilar. Arab yarim oroli islomning kelib chiqishi arafasida urug‘-qabilachilik munosabatlarining inqirozi bosqichida edi. VI - asrda arab qabilalari o‘rtasida markazlashishga bo‘lgan tamoyil kuchayib boradiki, u o‘z ifodasini xaniflarning (voizlarning) qabila sanamlariga (shirk) qarshi qaratilgan yakkaxudolikni (tavhid) targ‘ib qilishlarida topadi. Oxirgi xaniflardan biri Quraysh qabilasidan kelib chiqqan Muhammad (570-632) edi. Muhammad va uning sahobalarining faoliyati natijasida xanafiylik yangi diniy oqim islom sifatida shakllandi.

Islom Arabistonda arablarning sinfiy jamiyatga o‘tish va Arab davlatining tashkil topishi davrida paydo bo‘ldi. Ilk islomning bosh yodgorligi bo‘lgan Qur'onda mutlaq yakkaxudolik asosiy aqida bo‘lib, arab qabilalarining yagona davlat hokimiyatiga birlashishini ifodalar edi.
Qur'on (arabcha qara'a – o‘qimoq) musulmonlarning asosiy muqaddas kitobi bo‘lib, ular uni eramizning VII asrida Muhammad payg‘ambar tomonidan yetqazilgan ilohiy vahiy, deb tan oladilar. Bizgacha yetib kelgan ko‘rinishda Qur'on 114 suraga (boblar) bo‘lingan bo‘lib, suralarning uzunidan qisqa tomonga borishi tartibida tuzilgan. Har bir sura sarlavhaga ega: masalan, «Baqara» («Sigir»), «Yunus», «Hadid» («Temir»), «Shams» («Quyosh»). Qur'on Muhammad (s.a.v.) vafotlaridan keyin to‘plashga boshlandi. Rivoyat qilishlaricha, uning birinchi rasmiy matni xalifa Usmon (644-656) davrida tahrirdan chiqqan. O‘rta asrlarda muomalada bo‘lgan Qur'onning boshqa nusxalari bizgacha yetib kelmagan. Qur'onning rasmiy Usmon matni VII asrning boshlarigacha o‘zgarishlarga (qisqartirishlar va qo‘shimchalarga) duchor bo‘ldi. Unli belgilar unga VII asrning oxirlarida kiritildi.
Qur'on mazmuni xilma-xil bo‘lib, undagi materiallarni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:

1. 
   afsunarlik (shemanlik) o‘qishlari; 2) narigi dunyo, ya'ni oxirat; 3) qadimgi arablar og‘zaki ijodi; 4) yahudiylik va xristianlikning mazhabiy aqidalari va afsonalar; 5) huquqiy me'yorlar. Bu materiallarning barchasi Qur'onda tizimga solinmagan holda joylashtirilgan. Qur'on xususiy mulkni saqlash va qo‘riqlashga alohida diqqat-e'tibor qaratadi. Shuning uchun Qur'onda mulkni merosga olish, vasiylik va boshqalar haqida aniq ko‘rsatmalar bor. Mulkiy va ijtimoiy tengsizlikni (jumladan, qullikni) Qur'on Alloh tomonidan o‘rnatilgan tartib hisoblaydi.
   

Qur'on va Muhammad (s.a.v.) payg‘ambar hadislari amriga ko‘ra, insonlar o‘rtasida haqiqiy va adolatli munosabatlar o‘rnatishning asosiy va zaruriy sharti tinchlikdir. Bundan tashqari, haqiqiy musulmon – bu hamma vaqt adolat uchun murosasiz ravishda dadil kurashadigan kurashchidir. Ammo buning uchun, uning dini bu oliy tushunchaga qanday ma'no sig‘dirganligini bilish uchun, uning o‘zi yetarli darajada yaxshi bilimlar bilan qurollangan bo‘lmog‘i lozim. Masalan, u shuni bilmog‘i lozimki, ijtimoiy adolat ostida islom odamlar orasida qandaydir majhul va mutlaq tenglikni emas, balki hayotning barcha muhim sohalarida, ya'ni ijtimoiy foydali mehnat, ta'lim-tarbiya olish, ijtimoiy himoyalanish, tibbiy yordamdan foydalanish va boshqa ijtimoiy xizmatlar bo‘yicha barcha uchun teng imkoniyatlar yaratishni ko‘zda tutadi. Odilona yo‘l tutgan xalifalar davri umumiy tarzda ana shunday alomatlar bilan belgilangan edi. Ma'lumki, xalifa Umar ibn al-Xattob Islom amr qilgan kishilar jamoasi hayot tarzidagi axloqiy munosabatlarning asosiy me'yorlarini hayotga tatbiq qilishda ayniqsa mashhur bo‘lgan edi. U hyech ikkilanmasdan qudratmand va boy kishilar adolatsizlik qilganda ojizlar tomonini olar edi. Muhammad (s.a.v.) payg‘ambarning ko‘plab boshqa sahobalari ham bunday mustahkam qoidalarga tayanar va unga rioya etar edilar.
Qur'onga qo‘shimcha sifatida Muhammad (s.a.v) payg‘ambarga nisbat beriladigan, u kishining hatti-harakatlari va hukmlarini hikoya qiluvchi juda ko‘p xadislardan iborat sunna (musulmoncha muqaddas rivoyatlar) vujudga keltirildi. Sunnada xalifatdagi qarama-qarshi ijtimoiy munosabatlar va ijtimoiy kurash, hamda islomga boshqa dinlar va qadimgi ellinistik falsafiy tizimlar ta'siri o‘z aksini topgan.
Ma'lumki, Qur'on islom qonunchiligining asosidir. Hadislar esa, uning murakkab joylarini qisqacha tushuntirib, yangi qirralarini ochib, umumiy joylarini muayyanlashtirib, uni to‘ldiradi. Hadislar – Muhammad (s.a.v.) nasihatlari ham bo‘lib, musulmonlarni hayotning barcha sohalariga yo‘naltiradi. U kishi shunday degan: «Men sizlarga ikki narsani qoldirdim, agar sizlar uni mahkam ushlasangizlar, hyech qachon adashmaysizlar, bu –Qur'on va mening sunnatimdir»⁴³.
Muhammad (s.a.v) payg‘ambarning birinchi sahobalaridan boshlab, haqiqiy musulmonlar hamma vaqt u kishining rivoyatlari va aytganlari haqida ishonchli bilimga ega bo‘lishga va uni o‘rganishga alohida e'tibor berdilar. Ularni esda saqlab, ehtiyotkorlik bilan boshqa odamlarga yetkazishga harakat qildilar. Muhammad (s.a.v.) hayotlari vaqtida islom shariatining asosi Qur'on va u kishining o‘zlarining namunaviy hayoti – sunna edi. Muhammad (s.a.v.) vafotlaridan keyin islomning juda tez va keng tarqalishi diniy ilmlar qonun-qoidalarini rivojlantirishni dolzarb zaruriyatga aylantirdi. Bu maqsadda juda tezlik bilan turli-tuman joylarda ko‘plab markazlar shakllana boshladi.
Hadislar ishonchli deb faqat shundagina tan olinishi mumkin ediki, uni rivoyat qiluvchilar zanjirining barcha bo‘g‘inlari aniqlangan bo‘lsa, hadislar to‘plamining eng ishonchlisini bizning vatandoshimiz imom va al-Buxoriy yozgan. U kishi hadislarni fiqh bo‘yicha, unga muvofiq keladigan boblarga bo‘lib, joy-joyiga qo‘yib tasnif qildi. Shunday usuldan imom Muslim ham foydalandi. Keyinchalik ularning har ikkisi izidan mashhur muhaddislar Abu Dovud, An-Nasam, at-Termiziy va Ibn Mojalar bordilar.
Olimlar bu olti muhaddis to‘plamlariga katta e'tibor berib, ularni talqin va sharhlash bilan shug‘ullandilar. Hijriy uchinchi asr (X asr) hadislar to‘plash tarixida oltin davr hisoblanadi. Hadis ilmi taraqqiyotining ana shu noyob, sermahsul davridagina yuqorida aytilgan olti buyuk muhaddis va ko‘plab boshqa olimlarning asarlari o‘zining butun go‘zalligini namoyon qildi. Bu ajoyib islom fidokorlari zumrasi o‘zlarining asarlarida Payg‘ambar hadislarining mutlaq ko‘pchiligini qamrab olib, keyingi keladigan butun musulmon avlodlariga rivoyatlarning ishonchliligini o‘rganishda mustahkam asos soldilar.
Arablar istilosi natijasida yangi imperiya - Arab xalifati tashkil topdi.
Arablar hukmronligiga qarshi bo‘ysundirilgan xalqlarning chiqishlari ko‘p hollarda islomga qarshi mahalliy diniy aqidalarning kurashi shaklida namoyon bo‘lar edi. Xalifalikning o‘zida esa, hokimiyat uchun feodal guruhlari o‘rtasidagi kurash ham diniy tus kasb etib, turli mazhablar va oqimlar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar shaklida namoyon bo‘lar edi. Xavorijlar harakati – bu ijtimoiy quyi tabaqalarning feodal guruhlarining zo‘ravonligiga qarshi kurashi bo‘lib, oddiy arab-musulmon va mahalliy aholi manfaatlarini ifodalar edi.
Xavorijlarning ta'limoti barcha musulmonlarning tengligini targ‘ib qilar edi. Ular fikricha, kelib chiqishidan qat'iy nazar, hatto u qora tanli qul bo‘lsa ham, agar u mo‘min bo‘lsa, har qanday odam xalifa bo‘la oladi. Ular imom-xalifaga davlatpanoh yoki muqaddas ruhoniy shaxs sifatida emas, balki mo‘minlarning vakolatli dohiysi va ular manfaatini himoya qiluvchi kishi sifatida qarar edilar. Xalifani saylash va bo‘shatish, sud ishlari va o‘limga hukm etish masalalari jamoaga tegishli bo‘lishi kerak edi. Har qanday musulmon jamoasi o‘z imom yoki xalifasini saylashi mumkin edi. Shuning uchun xavorijlarning ko‘pchilik yo‘lboshchilari o‘zlarini imom yoki xalifa deb atar edilar.
Ali va uning avlodlarining hokimiyatga bo‘lgan huquqini qo‘llab-quvvatlovchi uning tarafdorlari islom tarixiga shialar (shia-firqa) nomi bilan kirdilar. Shialar islom sunnasini tan olmay, uni yolg‘on, Alining hokimiyatga bo‘lgan huquqini inkor etuvchi deb bilib, o‘zlarining sunnalari bo‘lgan «Axbor» ni vujudga keltirdilar. Shialar sunniylarning yetti aqidasiga qarama-qarshi ravishda, asosan besh aqidani tan olar edilar: tavhid (yakkaxudolik), adl (adolatlilik), nubuvvat (payg‘ambarlik), imomat (imomlar hokimiyati), qiyomat (qayta tirilish). Shialikdagi asosiy masala shialarning hokimiyat va davlatga nisbatan bo‘lgan nuqtai nazarlarini ifodalovchi imomat haqidagi aqidadir.
Shunday qilib, aynan islom tarixining tong otaridayoq, unda ijtimoiy-siyosiy xususiyatga ega bo‘lgan ixtilof paydo bo‘ldi. Shu jihatdan ismoiliylar va qarmatiylik mafkurasi boshqalardan ko‘ra o‘ziga xosdir.