Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

FALSAFA

AXMЕDOVA M.A.
umumiy muxarrirligi ostida


O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi
tomonidan oliy o‘quv yurtlari uchun
darslik sifatida tavsiya qilingan

TOShKЕNT – 2006

Mualliflar guruhi rahbari – M.A.Axmedova, O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, falsafa fanlari doktori, professor.; rahbar muovini – V.S. Xan, falsafa fanlari nomzodi, dotsent.
Mualliflar: tarix fanlari doktori, professor D.A. Alimova; falsafa fanlari doktori, professor X.A. Alikulov; tarix fanlari doktori Z.X. Arifxanova; tarix fanlari nomzodi B. Babadjanov; falsafa fanlari nomzodi, dotsent E. Babaeva; katta o‘qituvchi I.N. Bekmuratov, falsafa fanlari doktori, professor Imomalieva R.M.; falsafa fanlari nomzodi, dotsent M.M. Qodirov; tarix fanlari nomzodi M.M. Komilov; falsafa fanlari doktori, professor B.R. Karimov; falsafa fanlari nomzodi, dotsent R.R. Karimov; tarix fanlari doktori A. Muminov; falsafa fanlari nomzodi, dotsent R.R. Nazarov; falsafa fanlari nomzodi, dotsent G.V. Nikitchenko; falsafa fanlari doktori M.N. Nuritdinov; falsafa fanlari nomzodi, dotsent D.A. Pulatova; falsafa fanlari doktori S. Sanginov; falsafa fanlari doktori B.O. Turaev; falsafa fanlari doktori, professor U.J. Xaydarov; filologiya fanlari doktori, professor O.N. Shamatov; falsafa fanlari nomzodi, dotsent S. Yuldashev.

Darslikda falsafa asoslari yangi metodologik yondoshuvlar hisobga olingan holda tizimli bayon etilgan. Darslik mazmuni dunyoda ko‘pchilik tomonidan tan olingan falsafiy bilim strukturasiga mos keladi. Unda falsafa tarixiga, Markaziy Osiyo xalqlari falsafasi, shuningdek, G‘arb va Sharq falsafasiga keng o‘rin berilgan.

Darslikda falsafadagi metodologiya va metod, ontologiya, gnoseologiya, fan falsafasi, texnika falsafasi, falsafiy antropologiya, ijtimoiy falsafa, din falsafasi, aksiologiya, tarix falsafasi, global muammolar falsafasi kabi masalalar o‘z o‘rnini topgan.
Unda O‘zbekistonning mustaqillik davridagi rivojining falsafiy masalalariga alohida e'tibor qaratilgan.
Darslik talabalar, magistr va aspirantlar, shuningdek, falsafaga qiziquvchi barcha o‘quvchilarga mo‘ljallangan.

KIRISh

Ma'lumki, falsafa inson ma'naviy hayoti va bilimlarining qadimiy tarmog‘i hisoblanadi. Barcha mamlakatlar va mintaqalardagi odamlar qariyb uch ming yildan buyon turli shakllarda, avval afsonalar shaklida, keyinchalik muayyan nazariy tuzilmalar tizimi va bir butun konsepsiyalar shaklidagi «insonni o‘rab turuvchi olam aslida nima hamda unda inson qanday o‘rin va vazifani egallaydi?» degan savolni ko‘ndalang qo‘yadi va bu savolga javob berishga urinadi. Hozir, XXI asr boshida ham dunyoda ko‘rsatib o‘tilgan savollarga javob berishga urinuvchi ko‘plab nazariy konsepsiyalar mavjud. Shuni ta'kidlash joizki, o‘tmishdagi va hozirgi kundagi falsafiy qarashlar ko‘p jihatdan bir-biridan farq qiladi. Biroq shunday bir umumiylik ham mavjudki, u mazkur savollarni aynan falsafiy savollarga tenglashtirish imkoniyatini beradi. Bu umumiylik «Olam va odam», «Men – Men emas», «Men – U» degan masalalarni qo‘yish va ularga javob berishdan iborat. Falsafa tarixining har bir bosqichida, har bir falsafiy tizimda inson mazkur savollarga oid javoblardan haqiqat zarralarini izlab topishga urinadi. Aynan mana shu zarralar falsafiy bilim tuzilmasiga kiritilib, har bir muayyan bosqichda umuman falsafa asoslarini tashkil etadi. Taqdim etilayotgan mazkur darslikda aynan mana shu asoslar to‘g‘risida so‘z boradi.

Mazkur kitob M.Ahmedova va V.Xan tahriri ostida Toshkentda 2004 yilda «Mehnat» nashriyotida 31 bosma taboq hajmida nashr etilgan «Osnovы filosofii» darsligi asosida yaratildi.
Ushbu nashrda mutaxassislar va keng kitobxonlar ommasi tomonidan qilingan mulohaza va takliflar hisobga olingan. Shu bilan birgalikda ilgarigi nashrning asosiy yo‘nalishlari saqlab qolingan. Ular quyidagilardan iborat:
Birinchidan, O‘zbekistonda sobiq ittifoq davridagi falsafa rivojining o‘ziga xos xususiyatlariga tavsif berilgan, mamlakatimizdagi falsafa ilmining og‘riqli nuqtalari va yangi muammolari yangi davrning asosiy tamoyillari hamda O‘zbekiston taraqqiyotining hozirgi bosqichi nuqtai nazaridan belgilab berilgan.
Ikkinchidan, falsafa tarixiga oid bo‘lim to‘ldirildi. Zamonaviy g‘arb falsafasiga doir materiallarga neokantchilik, hayot falsafasi, teyyardizm, pragmatizm, postpozitivizm, neomarksizm va boshqa shu kabi yo‘nalishlar kiritildi. Sharq falsafasiga oid bo‘lim kengaytirildi. MDH darsliklaridan, va umuman dunyodagi boshqa mamlakatlardagi darsliklardan farqli ravishda mazkur darslikda qadimiy Hindiston, Xitoy va Yaqin Sharq mamlakatlarining o‘ziga xos dunyoqarashlar tizimlari bilan bir qatorda Uzoq Sharq mamlakatlarining (Quriya va Yaponiya mamlakatlarining) dunyoqarashlariga oid an'analar ham ko‘rsatib o‘tilgan. O‘rta asrlar falsafasi bo‘limiga birinchi bor Hindiston, Xitoy, Quriya va Yaponiya falsafasi to‘g‘risidagi materiallar kiritildi. Ilk bor XX asr zamonaviy sharq falsafasi to‘g‘risidagi paragraf ham kiritildi. Zamonaviy jahon falsafasining «Sharq-G‘arb» muloqoti tizimidagi sintetik tamoyillar ko‘rsatib berildi.
Uchinchidan, texnika falsafasi va ijtimoiy falsafani rivojlantirish nazariyasiga oid qismlar jiddiy ravishda kengaytirildi va quyidagi yangi mavzular kiritildi: tarix falsafasi, madaniyat falsafasi, siyosat falsafasi, huquq falsafasi, axloq falsafasi, san'at falsafasi, din falsafasi.
To‘rtinchidan, ijtimoiy falsafa bo‘limiga suveren O‘zbekistonning turli sohalardagi (iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma'naviy sohalardagi) va jahon tamoyillari nuqtai nazaridan rivojlanish tajribasini falsafiy tahlil qilishga taalluqli alohida bo‘lim, paragraflar va kichik paragraflar kiritildi. Jamiyat hayotida milliy g‘oya va mafkuraning roli ko‘rib chiqildi.
Darslikning quyidagi mavzulardagi boshqa qismlari ham yangilandi: «Falsafa: predmeti, tuzilishi, jamiyatdagi vazifasi va roli», Falsafa genezisi», «Jadidchilik», «Odamning kelib chiqishi», «Qadriyatlar falsafasi» va boshqalar.
Darslik quyidagi tarkibdagi mualliflar jamoasi tomonidan tayyorlandi:

1.