|
3-bob. HOZIRGI ZAMON FALSAFIY BILISh MeTODLARI
XX asrda falsafiy metodologiya asosan ikki yo‘nalish bo‘yicha rivojlanib bordi: ratsional metodlar (hodisalarni mantiq, aql, fikrlash asosida izohlashga intiluvchi metodlar) va irratsional metodlar (bilishga intuitsiya, xissiyot, «yorishish» va hakozolarni asos qilib oluvchi metodlar). Ratsional falsafiy metodlar eng avvalo neopozitivizm kabi falsafiy yo‘nalish doirasida rivojlanib bordi. Verifikatsiya metodi shunday. U da'volarning haqiqiyligini ularni empirik tekshirish asosida belgilashni nazarda tutadi, ya'ni bunda har qanday da'vo uni amaliyotda empirik tekshirish mumkin bo‘lgandagina ilmiy deb hisoblanishi kerak. Har qanday chinakam ilmiy da'vo aniq, ya'ni tajriba yo‘li bilan tekshirib bo‘ladigan da'volar majmuidan iborat bo‘lishi lozim. Verifikatsiya prinsipi Vena to‘garagi vakillari – Shlik, Karnap, Neyrat va boshqalar tomonidan ta'riflab berilgan.
Postpozitivizm vakillari (K. Popper) verifikatsiya metodining asossizligini ko‘rsatib berdilar, chunki ularning nuqtai nazaridan har qanday ilmiy da'voni ham empirik tarzda isbotlab bo‘ladigan da'vo deb bo‘lmaydi. Popper falsifikatsiya (sohtalashtirish) metodini – gipotezaning sohtaligini klassik mantiq qoidalariga muvofiq aniqlash usulini ta'riflab berdi. Bu metod asosida falsifikatsiya, sohtalanuvchanlik prinsipi yotadi. Unga muvofiq har qanday aytilgan fikr u mantiqan rad etilishi mumkin bo‘lgan taqdirdagina ilmiy fikr deb hisoblanishi mumkin. Popper fikricha, shu metod yordamida fanni metafizikadan ajratish mumkin. U haqiqatligini isbotlab ham, rad etib ham bo‘lmaydigan qoidalarni metafizikaga kiritdi.
Falsifikatsiya metodi tanqidiy ratsionalizm bilan bog‘liq, unga ko‘ra har qanday ilmiy bilim mutlaq haqiqatlikka da'vo qilolmaydi va uni mantiqiy izchillik nuqtai nazaridan sinchiklab tekshirmoq zarur.
Tushunish metodining asos soluvchi dalillari nemis faylasufi, «hayot falsafasi» vakili V.Diltey tomonidan ishlab chiqilgan. Bu metodning mohiyati shundan iboratki, unga ko‘ra koinotning bosh asoslarini, taraqqiyotning asosiy mexanizmlarini bilish, insonni tadqiq etish faqat introspeksiya (o‘z-o‘zini kuzatish) asosidagina mumkin. Buning ma'nosi shuki, faylasuf yoki psixolog shaxsning ichki dunyosini o‘rganish borasida uning ichki kechinmalar dunyosini tahlil qiladi; jamiyatni bilish uchun ommaviy ong uchun xos bo‘lgan emotsional ko‘rinishlarni tahlil etadi. Tushunish metodi pirovardida jamiyatni muayyan ruhiy birbutunlik deb qarashga yo‘naltirilgan.
Tushunish metodining mualliflari uni o‘z nazarlarida hozirgi ilmiy bilishga xos bo‘lgan «tushuntirish» metodiga qarama-qarshi qo‘yadilar. Ularning fikricha, konkret faktlarni tahlil etishga, ularni «tushuntirishga» asoslangan ilmiy bilish birbutun dunyoni bo‘lib-bo‘lib yuboradi, uning elementlari o‘rtasidagi aloqalarni uzib tashlaydi. Biroq tushunish metodi tuzilishidagi ichki ziddiyat asta-sekin ma'lum bo‘lib qoldi. Bu ziddiyat tarixiy bilishning ob'ektiv umumiy ahamiyatga ekanligini va shaxs hayotining hissiy manzarasi ob'ektivligini bu metod bilan asoslash mumkin emas ekanligi bilan bog‘liqdir.
Falsafiy metodologiyaning irratsionalistik yo‘nalishlari-dan biri eng avvalo intuitsiya metodidir. Bu metodga ko‘ra bilishga ilmiy vositalar (gipoteza, tajriba, nazariya va hokazolar) asosida emas, balki reallikni, haqiqatni «g‘ayrimantiqiy» anglash asosida erishiladi.
Bu metodning muallifi A.Bergson edi. Uning fikricha, bilishning intellektual (an'anaviy ilmiy) yo‘li borliqning haqiqiy tabiatini ochib bera olmaydi. Intellekt faqat bir materiyani biladi, chunki u o‘zi idrok etgan ob'ektlarni faqatgina bo‘laklarga ajratadi va sistemaga soladi. U shu ob'ektlar o‘rtasidagi tashqi aloqalarni ochib berishi mumkin xolos. Intellektual bilish sub'ekt bilan ob'ektni qarama-qarshi qo‘yishni, binobarin, bilishning muayyan «fragmentarligini» (uzuq-yuluqligini) nazarda tutadi. Haqiqiy bilish esa predmetga beg‘araz chuqurlashishni, «sho‘ng‘ishni», sub'ekt bilan ob'ekt o‘rtasidagi masofani bartaraf etishni taqozo etadi. Butun dunyoning mohiyatini, har bir narsaning mohiyatini faqat intuitsiya, «ilg‘ab olish» asosida tushunib olish mumkin. Intuitsiya ob'ekt bilan bevosita aloqani ta'minlaydi. Bergsonning fikricha, bilish metodi sifatidagi intuitsiyaga san'at yaqinroq turadi, chunki san'at narsalarning mohiyatini psixologik jihatdan anglaydi va ratsional sistemalashni inkor etadi. Aynan san'at kechinma bilimini beradi. Shu asosda bilish metodi sifatida intuitiv falsafa paydo bo‘ladi. U san'atning bilishdagi rolini kuchaytiradi va koinotning «mutlaq chuqurligini» intuitsiya yordamida anglashga intiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
