Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida



Download 2,69 Mb.
Pdf ko'rish
bet70/290
Sana30.12.2021
Hajmi2,69 Mb.
#94908
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   290
Bog'liq
falsafa

tushuntirdi», Ibn Rushd esa –Arastuni»
116
.  
Borliq haqidagi ta'limot. Ibn Rushdning buyuk xizmati uni yaratilmagan, birlamchi abadiy 
modda, uning harakati va bilish mumkinligi haqidagi ta'limotidir.  Ibn Rushd fikricha, dunyo 
besh  jismdan  tashkil  topgan:  osmon,  tuproq,  olov,  suv  va  havo.  Tabiatda  aniq  zaruriyat 
hukmron, butun tabiat o‘z qonunlari asosida yashaydi. Zaruriyatni Ibn Rushd sababiy shartlik 
bilan  bog‘ladi.  «Har  qanday  faoliyat  zaruratan  o‘z  sababiga  ega  …  -  deb  yozadi  u.  –Biz 
mavjud  ashyolar  biri  ikkinchisining  sababi  ekanligiga  va  biri  ikkinchisi  orqali  faoliyat 
ko‘rsatishiga shubha qilmasligimiz kerak»
117

Modda  o‘zida  barcha  shakllarga  ega  bo‘lib,  ularni  o‘zidan  chiqaradi.  U  hyech  vaqt 
shaklsiz  bo‘lmaydi,  xuddi  shuningdek,  shakl  ham  moddadan  tashqarida  mavjud  bo‘la 
olmaydi.  Agar  modda  va  shakl  oliy  yagonalikda  bir  biriga  mos  tushsa,  unda  imkoniyat  va 
                                                 
114
 См.: Ибн Туфайл. Роман о Хайе, сына Якзана.//Пер. И.Кузьмина, под ред. И.Ю. Крачковского. 
Тетроград, 1920. Избран. Прооизведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. –М., 1961. 
115
 Э.Ренан. Собрание сочинений. Киев. 1960. Т.8. 70-б. 
116
 О.В.Трактенберг. Очерки по истории заподноевропейский средневековой философии. –М., 1957. 65-б. 
117
 Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. 498-б. 


voqyeylik ham bir-biriga to‘g‘ri keladi. Imkoniyatning voqyeylikdan farqi nisbiy xususiyatga 
ega.  Agar  dunyo  abadiy  bo‘lsa,  barcha  mumkin  bo‘lgan  narsalar  ertami  yoki  kechmi 
voqyeylikka  aylanishi  lozim.  Harakatning  manbai  moddaning  o‘zidadir.  Moddadan  tashqari 
unga  harakat  va  rivojlanish  beradigan  hyech  qanday  «sababiy  shakl»  yo‘q.  Uning  o‘zida 
joylashmagan  hyech  qanday  narsa  moddani  o‘zgartirmaydi.  Modda  shakldan  oldin  mavjud 
bo‘ladi. Shakl moddaning namoyon bo‘lish tarzidir. 
Ibn  Rushd  fikricha,  moddiy  dunyo,  -  bu  ob'ektiv  ravishda  rivojlanayotgan  voqyeylik 
bo‘lib, nafaqat shaklni, balki imkoniyatni ham tug‘diradi. Paydo bo‘lishning o‘zini u modda 
harakatining  shakl  sifatida  namoyon  bo‘lishi  deb  tushunadiki,  unda  miqdoriy  va  sifatiy 
o‘zgarishlar yuz berib turadi. «Har qanday mavjud ashyo, - dedyi faylasuf, -muayyan miqdor 
va muayyan sifatga egadir; xuddi shunday ashyolarga ularning paydo bo‘lish va yashash vaqti 
xosdir»
118
. Bunday fikr Arastuning harakat modda bilan bog‘liq emas, degan qarashlariga zid 
edi. Ibn Rushd «harakat»ni harakatdagi ashyoning nomi sifatida qaraydi. 
Bilish  nazariyasi.  Ibn  Rushd  fikricha,  bilish  his-tuyg‘u  bosqichidan  boshlanadi.  Hissiy 
bilish  aqliy  bilishning  asosi  va  boshlang‘ich  nuqtasi  sifatida  xizmat  qiladi.  Aql  toki, 
badanning besh his-tuyg‘u a'zolaridan o‘tmaguncha, oldindan hyech narsani bilmaydi. Ammo 
hissiy  bilish  mavjud  narsaning  mohiyati  va  ashyolarning  eng  muhim  xususiyatlari  haqida 
ma'lumot  berishga  yetarli  emas.  Buning  uchun  maqsadi  ashyolarning  qonuniy  mavjudligini 
bilish  bo‘lgan  aql  zarur:  «Aql  mavjud  ashyolarni  ularni  sabablari  bilan  birgalikda 
tushunishdan  o‘zga  narsa  emas,  va  ayniqsa  ana  shu  uni  boshqa  bilish  qobiliyatlaridan 
farqlaydi»
119
. Sababiyatning mavjudligini Ibn Rushd borliqning bilish sharti sifatida qaraydi. 
U tabiatda amal qiladigan va «bilish va tafakkur asosida»gi oddiy  hayotdagi sabablarni  bir-
biridan ajratadi. Tabiiy amal, deb qayd etadi u., erkin insoniy iroda vositasidagi amaldan ko‘ra 
ishonchliroq,  negaki,  «tabiat  mayli  bo‘yicha  kelib  chiqadigan  harakat,  o‘z  amalini  doimo 
bajaradi, ammo erkin iroda bo‘yicha bo‘ladigan amal o‘zini boshqacha tutadi
120
.  
Ibn  Rushdning  umumiy  aql  haqidagi  ta'limoti  o‘zida  inson  aqlining  ijodiy  xususiyati, 
barcha  insonlarning  aqliy  tengligi  haqidagi  ilg‘or  fikrni  ifodalaydi.  Bu  g‘oyalar  ma'lum 
darajada  Ovrupo  universitetlari  doiralarida  umumiy  aql  to‘g‘risidagi  Ibn  Rushd  ta'limotiga 
bo‘lgan  katta  qiziqishni  belgiladi.  Ibn  Rushd  fikricha,  moddiy  va  faol  aql  insonda  «ilm-fan 
taraqqiyoti,  fanlarning  yanada  yuqoriroq  darajalarga  ko‘tarilishi»  natijasida  birlashadi.  Aql 
tufayli inson «moddiylikdan abadiy mavjudlikka ko‘tariladi». Ibn Rushd ijodi yaqin va O‘rta 
Sharq  xalqlari  falsafiy  fikrining  cho‘qqisi  edi.  U  o‘ziga  xos  ravishda  undan  oldingi  ilg‘or 
fikrlar  taraqqiyotini  xulosalab,  Ovrupo  xalqlarining  o‘rta  asrlardagi  falsafiy  fikriga  kuchli 
ta'sir ko‘rsatdi. 
 

Download 2,69 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   290




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish