Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Shaxamaiddin  Ahmad  ibn  Muhammad  ibn  Kasir  al-Farg‘oniy  (797-865)  Farg‘onada 
tug‘ilgan bo‘lib, Markaziy Osiyoda, Iroq va Misrda ijod qildi. Uning asosiy tadqiqot mavzusi 
astronomiya,  jug‘rofiya,  geodeziya  sohalarida  edi.  U  o‘z  asarlarida  o‘quvchini  dunyoning 
tuzilishiga  doir  ma'lumotlar  bilan  tanishtiradi,  sayyoralar  harakati,  taqvim  va  jug‘rofiyani 
sharhlab  beradi.  O‘z  tadqiqotlarining  natijalarini  u  arab,  eron,  yunon,  fors,  Misr  va  boshqa 
mamlakatlar  olimlarining  ilmiy  xulosalari  bilan  solishtiradi.  Farg‘oniy  fikricha,  osmon 
doiraga  o‘xshashdir,  negaki,  samoviy  jismlarning  burchakli harakatlari  tezligi  bir  xildir.  yer 
ham  doiradir.  Uning  kattaligi  osmon  diametriga  nisbatan  ozginadir.  Bu  shu  bilan 
tasdiqlanadiki,  inson  hamisha  osmonning  teng  yarmini  ko‘radi.  Quyoshning  chiqishi  va  
botishi  turli  kengliklarda  quyidagicha:  qutblarda  barcha  qishki  kechalar  bir  kechani  tashkil 
etadi; bu yerda yil bir kecha va kunduzga teng, kunduz kun 6 oyga, qorong‘u kecha ham 6-
oyga  teng.  Osmon  ekvatorining  doirasi  ufq  doirasi  bilan  mos  tushadi,  zenit  (osmonning 
kuzatuvchi boshi ustidan ko‘ringan eng yuqori nuqtasi) esa qutb bilan mos tushadi. 
Farg‘oniy  sayyoralar  harakatining  tasnifini  beradi.  Sobit  yulduzlarning  harakati  –  bu 
barcha  sayyoralarga  zarur  bo‘lgan, yagona  harakatdir.  Quyosh  ikki  harakatda  ishtirok  etadi: 
g‘arbdan  sharqqa  tomon  va  ekliptika  (yerning  Quyosh  atrofidagi  yo‘li  joylashgan  tekislik) 
qutblari atrofida. Oy beshta aylanma harakatlarda ishtirok etadi. Osmon doirasidagi ekliptika 
bilan  ekvator  o‘rtasidagi  eng  aniq  burchak  hisobining  natijalaridan  biri  Farg‘oniyga 
tegishlidir
48
.  Uni  stereografik  proeksiya  (biron  predmetning  tekislikdagi  aksi,  tasviri) 
asoschisi  deb  hisoblash  mumkin.  U  birinchilardan  bo‘lib  astrolyabiyaning  nazariyasi  va  
amaliyotini ishlab chiqdi. Farg‘oniyning eng muhim xizmati shundaki, u «astronomiya faniga 
daliliy  usul»ni  olib  kirdi.  Uning  tomonidan  azimutlar,  yulduzlar,  radiuslar,  parallellarning 
jadvallari  tuzilgan.  Farg‘oniy  Qohira  atrofida  joylashgan  Rad  orolidagi  geodezik  ishlarga 
rahbarlik  qildi.  Ba'zi  fan  tarixchilari  kilometrning  o‘zini  tushunchasini  ham  Farg‘oniy  nomi 
bilan bog‘laydilar. 
O‘zining ensiklopedik (hamma tomonlama) bilimlari sharofati bilan «Sharq Arastusi» va 
«Ikkinchi muallim» (Arastudan keyin) unvonlariga sazovor bo‘lgan Abu Nasr ibn Muhammad 
Forobiy  (873-950)  buyuk  faylasuf  edi.  Forobiy  873  yilda  Forob  shahrida  (Aris  daryosining 
Sirdaryoga quyiladigan joyi) tug‘ildi. Fanlarni o‘zlashtira borib, Forobiy Shoshda (Toshkent), 
Samarqand,  Buxoro,  Bag‘dodda  bo‘ldi,  Eronga  safar  qildi.  O‘z  hayotining  oxirgi  yillarini 
                                                 
48
 Қаранг: Б.А. Розенфельд, Н.Д. Сфеева. Стереографическая проекция. –М., 1973. 

---

Forobiy Halab va Damashqda o‘tkazdi va o‘sha yerda 950 yili vafot etdi. Uning 160 jilddan 
ko‘proq  asarlarining  barchasini  ikki  guruhga  bo‘lish  mumkin:  qadimgi  yunon  olimlari 
risolalariga sharh shaklida yozilgan asarlar, va asl nusxadagi tadkiqotlar. 
Forobiyning  borliq  haqidagi  ta'limoti.  Forobiy  fikricha,  yagona  borliq  olti  bosqichdan 
iborat bo‘lib, ular ayni bir vaqtda barcha mavjud narsalarning ibtidosi sifatida bir-birlari bilan 
sababiy  bog‘lanishdadirlar.  Birinchi  bosqich  –  birinchi  sabab  (Xudo);  ikkinchisi  –  samoviy 
jismlar  borlig‘i;  uchinchisi  –  faol  aql,  to‘rtinchisi  –ruh;  beshinchisi  –  shakl;  oltinchisi  – 
modda.  Shunday  qilib,  xudo  va  modda,  yagona  bir  butunni  tashkil  etib,  bir  qator  bosqichlar 
orqali  bir-birlari  bilan  sababiy  bog‘lanishdadirlar.  O‘zlarining  sababiy  bog‘lanishlari  tufayli 
ushbu  ibtidolar  ikki  ko‘rinishga  ajratiladilar:  «vojibul  vujud»  -  shunday  narsaki,  mavjudligi 
o‘zidan  kelib  chiqadi;  «mumkinul  vujud»  -  shunday  narsaki,  uning  mavjudligi  boshqa 
narsadan  kelib  chiqadi.  «Mumkinul  vujud»  o‘zining  bor  bo‘lishi  uchun  sababga  ehtiyoj 
sezadi,  va    qachonki  u  paydo  bo‘lsa,  boshqa  narsa  tufayli,  «vojibul  vujud»  ga  aylanadi. 
Forobiyning  ibtidolar  haqidagi  ta'limoti  shundan  guvohlik  beradiki,  unga  yangi 
aflotunchilikning emanatsiya nazariyasi ta'sir o‘tkazgan bo‘lib, u ilk islom e'tiqodidagilarning 
nuqtai nazarlaridan mohiyatan farq qiladi. 
Birinchi  sabab  (vojibul  vujud)  abadiylik  xususiyatiga  ega  bo‘lganligidan,  modda  ham, 
uning  oqibati  sifatida  abadiylikka  daxldor  bo‘ladi.  yerdagi  va  osmondagi  doiralarning 
barchasi  jismiylik  (moddiylik)  xususiyatiga  egadirlar.  Barcha  narsalar  olti  ko‘rinishga 
bo‘linadilar:  samoviy  jismlar,  aqlli  hayvon  (inson),  aqlga  ega  bo‘lmagan  hayvonlar, 
o‘simliklar, minerallar, to‘rt unsur-olov, havo, tuproq va suv. Oxirgilari moddiylikning asosi 
bo‘lib,  moddaning  eng  oddiy  ko‘rinishini  ifodalaydilar.  Qolgan  besh  turdagisi  murakkab 
bo‘lib, ushbu birlamchi unsurlarning turli darajadagi qo‘shilishlari natijasida paydo bo‘ladilar. 
Forobiy fikricha, «barcha ashyollarning umumiy turi dunyo» bo‘lib, oddiy jismlardan tashkil 
topgan va «dunyodan tashqarida hyech narsa yo‘q»
49
.   
Har  qanday  jism,  avvalo  imkoniyatda  mavjud  bo‘ladi  va  undan  keyingina  voqyeylikka 
aylanadi.  Imkoniyatdan  voqyeylikka  o‘tish  moddaning  muayyan  shakl  bilan  qo‘shilishi 
natijasida  sodir  bo‘ladi.  Forobiyning  qarama-qarshiliklar  va  ularning  qarama-qarshi 
shakllarining bir-birlari bilan to‘qnashishi haqidagi fikrlari, tabiatdagi o‘zgarishlarni tushunish 
manbai sifatidagi urinishga qaratilgan bo‘lganligidan, juda ham qimmatlidir.