Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

3-§. Din ijtimoiy quyi tizim sifatida 
 
Din jamiyatga nisbatan muayyan quyi tizimdan iborat bo‘lib, jamiyatda o‘z o‘rniga ega va 
tegishli vazifalarni bajaradi. 
Ilmiy adabiyotlarda dinning elementlari va tuzilishi haqida turli fikr-mulohazalar mavjud. 
Bunda mualliflar quyidagilarni ajratib ko‘rsatadilar: 1) diniy mafkura, his-tuyg‘ular, ibodat
400
; 
2)  diniy  ong,  ibodat,  tashkilotlar
401
;  3)  diniy  ong,  munosabatlar,  diniy  tashkilotlar
402
;  4) 
ta'limot,  mif,  axloqiy  qadriyatlar,  ibodat  qilish  amaliyotining  diniy  marosimlari  va  boshqa 
shakllari,  dinni  tarqatishning  turli  shakllari
403
;  5)  diniy  e'tiqod  (miflar),  diniy  marosim 
(ibodat),  etnos,  dunyoqarash,  ramzlar  tizimi
404
  va  boshqalar.  Ko‘rsatib  o‘tilganlarni 
umumlashtirgan  holda,  taraqqiy  etgan  dinlarning  quyidagi  qurilmaviy  elementlarini  ajratib 
ko‘rsatish mumkin: diniy ong, faoliyat, munosabatlar, institutlar va tashkilotlar. Bunda  diniy 
ong uyg‘unlashtiruvchi tarkibiy qism hisoblanadi. Diniy ongning mazmuniga muvofiq diniy 
faoliyat  rivojlanadi,  diniy  munosabatlar  yuzaga  keladi,  diniy  institutlar  va  tashkilotlar 
shakllanadi.  
Jamiyat  va  sivilizatsiya  turi,  mintaqa  va  mamlakatning  tarixiy  taraqqiyot  bosqichi  bilan 
bog‘liq holda diniy yondashuvlar, ularning vazifalari va ta'sir doirasi o‘zgarib borgan.  
Insoniyat  tarixining  dastlabki  bosqichlarida  diniy  jamoalar  etnik  jamoalarga  mos  kelib, 
diniy ong yetakchilik qilgan. Diniy faoliyat jamiyat  faoliyatning  umumiy zanjirida muqarrar 
bo‘g‘inni  tashkil  etgan,  diniy  munosabatlar  jamiyatdagi  boshqa  aloqalarga  ta'sir  ko‘rsatgan, 
diniy institutlar esa (cherkov) diniy va dunyoviy hokimiyatni o‘zida birlashtirgan.  
                                                 
400
 Р.Г.Батанов. Социологические проблемы всистеме научно-атеистического воспитания. Казань, 1997. 
80-б. 
401
 А.А.Радугин. Введение в религиоведение. М., 1998. 32-б. 
402
 В.И.Колоницин. Религиозное отчуждение. Свердловск, 1987. 65-106-б.  
403
 С.И.Самыгин, В.Н. Негипуренко, И.П.Полонская. Религиоведение: социология и психология. Ростов 
на-Дону, 1966. 74-б. 
404
 В.Н.Гараджа. Социология религии.М., 1996. 44-б. 

---

Vaqti  bilan  diniy  ong  jamiyatda  yetakchilik  qilishdan  to‘xtaydi.  Shu  bilan  bir  qatorda 
dunyoviy  ongning  turli  shakllari  rivojlanadi,  diniy  faoliyat  asta-sekin  faoliyatning  umumiy 
zanjiridan  ajralib,  muayyan  joy  va  vaqtga  bog‘lanib  qoladi.  Etnik  va  diniy  jamoalarning 
ajralishi  jarayoni  ro‘y  beradi.  Shu  bilan  birga  ko‘pincha  diniy  mansublik  va  davlatga 
mansublikning bir-biriga o‘xshashligi ma'lum qilinadi.  
Zamonaviy  jamiyatlarda  (ayniqsa,  yevropada)  diniy  ongning  ta'siri  kamayib,  dunyoviy 
ong  ustunlik  qilmoqda.  Diniy  guruhlar  etnik  jamoalardan  ajratilgan.  Diniy  va  dunyoviy 
hokimiyat turli institutlarga tegishli.