Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Xoja  Ali  Samarqandiyning  geometriya,  algebra  va  astronomiya  bo‘yicha  ma'ruzalarini  
tinglaydi.  Keyinchalik  shoir  shayx  Sa'diddin  Qoshg‘ariyga  shogird  tushib,  Naqshbandiylik 
tariqatini  undan  o‘rgana  boshlaydi  va  Naqshbandiylik  sulukining  ko‘zga  ko‘ringan 
nazariyotchisiga aylanadi. 
Jomiy qomusiy olim edi. U geometriya, astronomiya, kosmografiya, matematika fanlarini 
puxta  o‘zlashtirgan,  arab  tili,  falsafa,  ritorika,  axloqshunoslik  borasida  yirik  asralar  yozgan 
edi.  Allomaning  muhim  asarlari  sirasiga  «Bahoriston»,  «Sharxi  ruboiyot»,  «Haft  avrang», 
«Lavoih», «Nafahot ul-uns» va boshqalar kiradi. 
Jomiy borliqni vahdati vujud ta'limoti asosida talqin qiladi. Uning tushuntirishicha, Xudo 
butun  mavjudotlarning  bosh  sbaabchisi,  ijodkoridir.  U  abadiy.  Qolgan  hamma  narsa  va 
hodisalar  o‘tkinchi  va  vaqtinchadir.  Uning  e'tiqodicha,  Xudo  yagona  bo‘lmaganda  edi, 
dunyoda  tartibsizlik  hukm  surar  edi.  Unda  dunyo  qonun  asosida  faoliyat  ko‘rsatmagan, 
tinchlik eshiklari ochilmagan bulur edi. Butun dunyo yo‘qlikka aylanib, balki bu yo‘qlikdan 
chiqaolmagan bo‘lur edimi
123
. 
Jomiy  gumanistik  ta'limotining  markazida  inson  turadi.  Shoir  insonning  bilish  qobiliyati 
cheksiz  ekanligini  ta'kidladi,  asarlarida  shaxs  erkinligi,  adolat,  sahovat,    mehnatsevarlik, 
to‘g‘rilik, bilimdonlik haqida fikr yuritdi. Uning aytishicha, inson mehnat faoliyatida moddiy 
dunyo  hodisalarini  idrok  qiladi.  «Imkoni  boricha  hamma  narsa  haqida  haqiqatni  bilishga 
intiladigan  va  o‘zining  bilib  olgan  narsalarini  amalda  qo‘llay  oladigan  kishi  dono  deb 
aytiladi»
124
. 
Jomiy  o‘z asarlarida jabr-zulm qiluvchilar va zo‘ravonlarni qoraladi.  Zeroki, ular shahar 
va  qishloqlarni  harobaga  aylantiradilar,  dehqon  va  hunarmandlarni  talaydilar.  Jomiy  mehnat 
ahllarini  davlatning  tayanchi  deb  bildi.  Shuning  uchun  u  boy  va  amaldorlar,  hukmdorlarni 
dehqonlarni  qo‘llab-quvvatlashga,  ularni  mehnatini  qadrlashga  da'vat  etdi,  davlatni  asosi 
adolat ekanligini alohida ta'kidladi. 
Jomiy ilm-fan bilan shug‘ullanishni inson uchun qadrli va munosib ish deb bildi.  
Jomiy  kishilarni  yoshlikdan  tarbiya  qilishga,  ularga  kasb-hunarni  egallashga  qiziqish 
uyg‘otishga  da'vat  etdi.  Olim  johillik,  nodonlik,  mag‘rurlik,  o‘z  boyligi  bilan  maqtanishni 
qattiq qoraladi. 
Jomiy,  xuddi  Sharqning  boshqa  mutafakkirlari  kabi,  davlatni  dono,  ma'rifatli  va  adolatli 
hukmdor boshqarishi lozim, deb o‘yladi. Hukmdorning donoligi adolat va qonunlarga amalga 
qilishida  namoyon  bo‘ladi.  Jomiy  o‘zboshimchalik,  qonunsizlik,  jabr-zulm,  zo‘ravonlikdan 
holi  bo‘lgan  davlat  tuzumini  orzu  qildi.  U  «Iskandar  xiradnomasi»    asarida  mukammal 
shahar-davlatni  tasvirlaydi.  Iskandar  uzoq  yurishlardan  so‘ng  bir  shaharga  yetib  keladi.  U 
podshohsiz boshqariladi. Bu shahar juda obod bo‘lib, unda hamma tinch, kambag‘al va boylar 
yuq, hamma mehnat bilan mashg‘ul, odamlari halol va yuksak fazilat egalari
125
.   
Ulug‘ o‘zbek shoiri, davlat arbobi, buyuk mutafakkir Alisher Navoiy (1441-1501) Hirotda 
tavallud  topadi.  Maktabda  u  Xurosonning  bo‘lajak  hukmdori  Husayn  Boyqaro  bilan  tahsil 
oladi.  Shoir turli davrlarda Iroq, Mashhad va Samarqandda yashaydi. 1469 yili taxtga Husayn 
Boyqaro  o‘tirgandan  so‘ng,  Navoiy  Hirotga  qaytib  keladi.  1472  yili    ul  zot  bosh  vazir  etib 
tayinlanadi.  Navoiy  vazirlik  davrida  shoiru  olimlarga  homiylik  qiladi,  jamg‘argan  boyligini 
ilm-fan,  madaniyat  va  obodonchilik  ishlariga  sarflaydi,  beva  -bechora  va  muhtojlarga  xayr-
ehson  qiladi, rabotlar, suv inshootlari, kasalxonalar qurdiradi, kanallar o‘tkazadi.   
                                                 
123
 Жомий. Ћафт авранг. –Т., 1914. 81-б. 
124
 А.Джами. Весенный сад. Душанбе, 1964, 56-б. 
125
 А.Жомий.  «Искандар хираднома»си. Кѝрсатилган асар. 221-225-б. 

---

She'riyat  mulkining  sultoni  bo‘lmish  bu  adib  30  ga  yaqin  asarlar  muallifidir.  Ular 
adabiyot,  nasr  va  nazm,  falsafa,  axloqshunoslik,  pedagogika,  tilshunoslik,  musiqa, 
nafosatshunoslik, tarix, tabiiy fanlar muammolariga bag‘ishlangan. Navoiy asarlari jumlasiga 
«Xazoyinul-maoniy»,  «Devoni  foniy»,  «Lisonut-tayr»,  «Majolis  un-nafois»,  «Holoti  Sayid 
Hasan Ardasher», «Vaqfiya», «Munshaot», «Mahbub ul-qulub», «Muhokamat ul-lug‘atayn», 
«Tarixi  muluki  Ajam»  va  boshqalar  kiradi.  Mutafakkirning  shoh  asari  «Xamsa»  besh 
dostondan  iborat:  «Layli  va  Majnun»,  «Sab'ayi  sayyor»,  «Xayrat  ul-abror»,  «Farhod  va 
Shirin» va «Saddi Iskandariy».  
Navoiy  falsafiy  qarashlari  vahdati-vujud  va  tasavvuf  ta'limotiga  asoslangan.  Mutafakkir 
o‘zining  dunyoqarashida  Olloh,  tabiat  va  inson  birligidan  kelib  chiqadi.  Uning  e'tiqodiga 
ko‘ra,  inson  baxt-saodatiga  bu  dunyoda  erishishi  mumkin.  Buning  uchun  u  tinmay  mehnat 
qilishi,  kasb-hunar  egallashi,  tabiatning  siru  asrorini  idrok  qilishi,  uning  noz-ne'matlaridan 
foydalanishi  darkor.  Xudo,  allomaning  fikricha,  borliqning,  shu  jumladan  insonning 
yaratuvchisidir. Mavjudotlarning eng yaxshisi, a'losi va gultojisi insondir.  
Mutafakkir dunyoqarashida gnoseologik masalalar ham muhim o‘rinni egallaydi. U sezgi 
va  aql  yordamida  zohiriy  narsalarni,  murakkab  jarayonlarni  idrok  qilish  mumkinligini  qayd 
qildi.  Uning  aqidasiga  ko‘ra,  aql  tufayli  hissiyot  bergan  ma'lumotlar  umumlashtiriladi, 
hodisalardagi  umumiy  va  muhim  narsalar  bilib  olinadi.  Aql  uningcha,  Alloh  in'om  etgan 
bebaho  gavhardir,  u  hamma  boyliklardan  afzaldir.  Shuning  uchun  Navoiy  bu  gavharni 
egallashga chaqiradi.  
Ko‘nglungga xirad yo‘lin padidor ayla,  
Bu naqdqa joningni xaridor ayla, 
Har ishda xiradni o‘zungga yor ayla, 
Jurmung tarkidin xirad izhor ayla
126
. 
Navoiy  kishilarni  bu  dunyo  noz-ne'matlari,  go‘zalliklaridan  kishilarni  bahramand 
bo‘lishga, hayotni sevishga chaqirdi. 
Navoiy  buyuk  insonparvar  shoir  edi.  Ul  zot  asarlarining  markazida  inson  va  uning 
fazilatlarini  kuylash  turar  edi.  Uning  aytishicha,  odam  o‘zining  aqli,  qobiliyati,  nutqi,  xulq-
odobi, ongli xatti-harakati, shirinsuhanligi bilan boshka tirik mavjudotlardan ajralib turadi.  
  Navoiy o‘zining ijtimoiy-siyosiy qarashlarida hukmdorning faoliyatiga katta e'tibor berdi. 
U mamlakatni odil va ma'rifatli shoh boshkarishi lozim, deb hisoblaydi. Bunday hukmdor o‘z 
qul  ostidagilarga  odilona  munosabatda  bo‘lishi,  ularga  g‘amxo‘rlik  qilishi  lozim. 
Mutafakkirning  gumanistik  va  umuminsoniy  qarashlari  tinchlik  va  urush  masalasiga 
munosabatida  yorqin  namoyon  bo‘ladi.  U  butun  umri  davomida  bosqinchilik  urushlari  va 
zo‘ravonlikka qarshi kurashdi, xalqlarni tinch-totuv yashashga, do‘stlikka da'vat etdi: 
Navoiy kishilar o‘rtasidagi do‘stlik va ahillikni kuyladi. Uning qahramonlari turli xalq va 
elatlarga  mansub  edi.  Iskandar  –  yunon,  Majnun  –  arab,  Shirin  –  arman,  Shopur  –  eroniy, 
Farhod  –  xitoy  va  hokazo.  Navoiy  tasvirlagan  badiiy  timsollar  bilimdonligi,  zukkoligi, 
jasurligi,  qahramonligi,  mehr  va  muruvvatliligi,  sahovatpeshaligi,  odamiyligi  bilan  ajralib 
turadi.  
Navoiy  islom  qonun-qoidalari,  Qur'on  va  shariatga  qattiq  rioya  qildi.  U  tasavvufning 
naqshbandiylik  sulukiga  rioya  qilib,  ko‘prok  uning  amaliy  tomonlariga    e'tibor  qaratdi. 
Alloma fikricha, solik Alloh vasliga yetishish uchun bu dunyoda poklanish, xayrli ishlar bilan 
mashg‘ul  bo‘lishi,  tinmay  mehnat  qilishi,  o‘zgalarga  yordam  berishi,  salbiy  illatlarga  qarshi 
kurash olib borishi lozim.  
Mutafakkirning  ijtimoiy-falsafiy,  siyosiy  va  axloqiy  qarashlari  insonparvarlik  ruhi  bilan 
sug‘orilgan,  uning  adolat,  ilm-fan,  ma'rifat,  kasb-hunarni  egallash,  ta'lim-tarbiya  haqidagi 
g‘oyalari hozirgi mustaqillik sharoitida ma'naviy-axloqiy yuksalishga xizmat qilmoqda. 
                                                 
126
 А.Навоий. Назм ул-жавоҳир. 15-том. Т., 1968. 19-б. 

---