Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

 
2-§. Falsafiy bilish metodlari 
 
Falsafaning  asosiy  metodi  (vositasi)  nazariy  tafakkur  hisoblanadi.  Falsafa  na  kimyoviy 
reaktivlarga, na mikroskop, na teleskop, na boshqa biror bir texnikaga ega emas; uning asosiy 
quroli - abstraksiya kuchidir. Falsafiy  bilishda qo‘llanadigan vositalarning o‘ziga xosligi ham 
shu holat bilan bog‘liq. 
Falsafa Yangi davrga qadar o‘zining asosiy maqsadi hisoblangan keng nazariy xulosalari, 
umumlashtirishlari  uchun  yetarlicha  faktologik  va  eksperimental  bazaga
7
  ega  emas  edi.  Shu 
bois  falsafada  naqd  tajriba  ma'lumotlarisiz  tafakkurlashga  imkon  beruvchi  nazariy  fikr 
yuritishning  asosiy  usuli  mushohada  bo‘lib  qolgan  edi.  Empirik  bazasining  sayozligi  tufayli 
falsafiy  mushohida  ko‘pincha  kuzatish  va  eksperimentning  ilmiy  aniqlangan  dalillari  bilan 
bog‘liq  bo‘lmagan  mantiqiy  tuzilishga  asoslangan.  Falsafiy  mushohida  doirasida  fikriy 
                                                 
7
 Биринчи ривожланган табиий илмий фан (механика) факатгина XVII асрда  вужудга келган. Бошка 
табиий ва ижтимоий фанларнинг шаклланиши XVIII-XIX асрларга тугри келади. 

---

eksperiment,  ekstrapolyasiya,  idealizatsiya  kabi  usullar  rivojlandi.  Mushohada  vositasida 
moddaning atom va molekulyar tuzilishi va uning o‘zidan o‘zi rivojlanishi to‘g‘risida muhim 
farazlar shakllandi. 
Falsafiy  bilishning  boshqa  vositasi  -  intuitsiyadir.  Uning  bilishdagi  ahamiyatini  xitoy 
mutafakkiri  Van  Yanmin,  fransuz  faylasufi  A.Bergson  va  boshqalar  ta'kidlagan.  Mantiqiy 
tuzilish hali o‘z-o‘zidan kashfiyotni ta'minlamaydi. Shunga bog‘lab, taniqli kanadalik faylasuf 
M.Bunge  yozgan  edi:  «Faqat  bitta  grammatikaning  o‘zi  hyech  kimni  poema,  garmonika 
nazariyasi esa - simfoniya yaratishga ilhomlantirmaganidek, mantiqning o‘zigina hyech kimni 
yangi  g‘oyaga  olib  kela  olmaydi.  Mantiq,  grammatika  va  musiqa  nazariyasi  bizga  formal 
xatoliklar  va  muvofiq  fikrlarni  topish  imkonini  beradi,  biroq  ular  bizni  «tub  mohiyat» 
(«substansiya») - porloq g‘oyalar, yangi nuqtai nazar bilan ta'minlamaydi».
8
 Bunday g‘oya va 
nuqtai nazarlarni intuitsiya orqali hosil qilish mumkin.  
Falsafiy bilishning muhim vositasi  bo‘lib,  interpretatsiya (talqin, sharhlash) hisoblanadi. 
Falsafa muayaya fanlardan farq qilib, u bevosita narsalar, tuproq, o‘simlik, inson organizmi 
yoki  yulduzlar  bilan  bog‘liq  emas.  U  narsalar  va  narsalar  to‘g‘risidagi  bilim,  talqin 
qilinadigan bilim bilan ish ko‘radi. Aynan interpretatsiya – matnni boshqacha o‘qish, ma'noni 
boshqacha  tasavvur  qilish,  boshqacha  so‘roqlash  -  falsafiy    g‘oya  va  kashfiyotlarning  asosi 
hisoblanadi.