Axmedov bekzod

I. BOB. Adabiyotlar tahlili 

 

1.1.Adaptatsiya haqida tushuncha 

Fiziologik  adaptatsiya  -  muhitning  o‘zgaruvchan  sharoitlariga  tirik 

prganizmning  moslashish  jarayonidir.  Adaptatsiya  xalqaro  termin  bo‘lib, 

organizmning  tabiat,  ishlab  chiqarish  va  ijtimoiy  sharoitlariga  moslashishini 

bildiradi.  Adaptatsiya  hujayra,  organ,  sistema  va  organizmdagi  tug‘ma  orttirilgan 

moslashish  faoliyatining  hamma  turlarini  o‘z  ichiga  oladi.  Adaptatsiya  adekvat 

bo‘lmagan  muhit  sharoitlarida  gomeostaz  turg‘unligini  saqlaydi,  ish  qobiliyatini, 

hayotning  maksimal  muddatini  va  ishlab  chiqarishni  ta’minlaydi.  Lekin  hamma 

kishilar  ham  muhitning  ayni  sharoitlariga  bir  xilda  va  to‘liq  adaptatsiya 

bo’lolmaydi  bunda  kishining  jinsi,  yoshi,  nerv  sistemasining  tipi,  salomatligi 

darajasi,  jismoniy  chiniqqanligi  ahamiyatga  ega  bo‘ladi  (Meerson,  1986;  1988; 

Sel’e, 1990). 

Adaptatsiya 

ikkiga 

bo‘linadi: 

tezlik 

bilan 

yuzaga 

keladigan 

(takomillashmagan) va uzoq muddatli (takomillashgan) adaptatsiya (Sel’ev, 1990). 

Tezlik bilan yuzaga keladigan adaptatsiya reaksiyasi ta’siri boshlangan zahoti 

hosil bo‘lib,  oldin  shakllangan  tayyor  fiziologik  mexanizm  orqali  amalga oshadi. 

Bu  davrning  muhim  tomoni  shundan  iboratki,  organizmning  faoliyati  fiziologik 

imkoniyat  chegarasida  o‘tadi  va  to‘liq  daratez  kerakli  adaptatsiya  samarasini 

ta’minlaydi. Tezlik bilan yuzaga keladigan adaptatsiyaga g‘ayrioddiy ta’sir tufayli 

ularga  javoban  yuzaga  keladigan  reaksiyalar  kiradi.  Masalan,  og‘riqli  ta’sir 

berilganda  undan  himoyalanish  kuchli  sovuq  ta’sirida  organizmda  issiqlik 

ishlanishining  ortishi  va  issiqlik  yo‘qotilishining  kamayishi  tashqi  muhitning 

yuqori  haroratga  javoban  issiqlik  yo‘qotilishining  kuchayishi,  qon  aylanish  va 

nafas  sistemalari  funksiyalarining  ortishi,  organizmda  qon  oqimining  qayta 

taqsimlanishi, kislorod yetishmagan sharoitlarda kislorod tashuvchi sistemalar qon, 

qon  aylanish,  nafas  sistemalari  ishi  va  to‘qimalarning  kislorod  o‘zlashtirishining 

o‘zgarishi  kabi  boshqa  reaksiyalami  ko‘rsatish  mumkin.  Funksional  sistemalar 

ishining bunday o‘zgarishlari natijasida organizm yuzaga kelgan noadekvat omillar 

---

 

16 

ta’siriga moslashadi, ya’ni tiriklar jarayonlarining izdan chiqishining oldini oladi. 

Adaptatsiya  yetarli  daratez  ta’minlanmagan  holatlarda  fiziologik  jarayonlarning 

buzilishi, organizm salomatligining zaiflashishi yuzaga kelishi mumkin [6,7,9,18].  

Uzoq  muddatli  adaptatsiya  organizmga  muhit  omillarining  uzoq  vaqt 

davomida  yoki  ko‘p  qayta  ta’sir  etishida  asta-sekin  shakllanadi.  U  tezlik  bilan 

yuzaga keladigan adaptatsiyaning ko‘p qayta amalga oshishi asosida rivojlanadi va 

organizmdagi  qandaydir  o‘zgarishlarning  asta-sekin  miqdor  to‘planishlari 

natijasida  yangi  sifatli  adaptatsiyaga  aylanadi,  ya’ni  adaptatsiyaning  bu  turi 

oldindan shakllangan tayyor mexanizmlarga ega bo‘lmaydi  [30]. 

Odamdagi  adaptatsiyani  o‘rganish  yashash  sharoitiga  moslashislming 

samarali  choralarini  aniqlashga  yo‘l  ochadi.  Salomatlik  va  kasallikni  oldini  olish 

organizmning  turli  funksiyalari  va  qobiliyatining  rivojlanish  mexanizmlarini 

tushinishga  yordam  beradi.  Havo,  fazo,  suv  osti  bo‘shliqIarini  o‘zlashtirilishi, 

shimingdek,  aholining  yangi  jug‘rofiy-iqlimli  tumanlarga  ko‘chishi  bilan 

adaptatsiya  muammosi  borgan  sari  ko‘proq  ahamiyat  kasb  etmoqda 

[21,36,38,42,58,66,97]. 

Adekvat bo‘lmagan har xil sharoitlarda tezlik bilan yuzaga keladigan va uzoq 

muddatli  adaptatsiya  organizm  hayot-faoliyati  qayta  qurilishidagi  spesifik  va 

nospesifik  belgilar  bilan  xarakterlanadi.  Bunday  qayta  qurilish  asosida  ijtimoiy 

biologik  va  ruhiy  fiziologik  omillar  yotadi.  Spesifik  jarayonlar  normal  hayot 

faoliyatining  meostatik  yo‘l  bilan  boshqarilishini  ta’minlaydi.  Adaptatsiyaning 

nospesifik  jarayonlari  gomestatik  reaksiyalarning  energiya  va  qurish  moddalari 

hamda  organizmning  himoya  qobiliyatining  safarbar  etilishi  bilan  o‘zaro  aloqani 

ta’minlaydi.