Axmedov bekzod

 

---

 

22 

1.4. Jismoniy ishlarga adaptatsiya bo’lishi 

 

Jismoniy  ish  -  odamga  ta’sir  etuvchi  tabiiy  omildir.  Tabiat  yuzaga  keltirgan 

yerning tortish kuchi  odamzotga hamma  vaqt  ta’sir ko‘rsatgan.  Odamzotning  o‘z 

atrofidagi muhitga moslashishida mushaklar faoliyati muhim omil bo‘lgan. Aynan 

harakat faolligi orqali organizm bilan muhit o‘rtasida o‘zaro ta’sir amalga oshadi, u 

yashash muhitiga moslashadi [6]. 

Harakat faolligi hayot faoliyatining ajralmas qismi ekanligini hamma kishilar 

ham  uzoq  vaqt  davomida  shiddatli  mushak  ishini  bajara  olishi  mumkin  degan 

ma’noni  bildirmaydi.  Bunday  ish  qobiliyatiga  uzoq  muddat  muntazam  mashq 

qilish, adaptatsiya qilish natijasida erishiladi. Bu jarayon, asosan, shiddatli mushak 

faoliyati  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  kishilarda,  ya’ni  sportchilarda  kuzatiladi 

[13,27,32,41,63]. 

Sport  faoliyatidagi  adaptatsiya  o‘zining  ko‘p  bosqichligi  bilan  kishining 

boshqa soha faoliyatiga moslashishdan farq qiladi, chunki sport faoliyatida tobora 

murakkablashib  boradigan  sharoitga  adaptatsiya  qilinadi.  Bunday  adaptatsiya 

odam organizmi oldiga alohida talablar qo‘yadi. 

Jismonan  chiniqqan  organizmning  afzalliklari  quyidagi  xususiyatlar  bilan 

ta’riflanadi [3]; 

1.  Jismonan  chiniqqan  sportchi  bajara  oladigan  shiddatli  va  uzoq  muddatli 

ishni jismonan chiniqmagan kishi bajara olmaydi. Masalan, jismonan chiniqmagan 

kishi  marafon  masofasini  yugurib  o‘ta  olmaydi,  jismonan  chiniqmagan  kishi 

zo‘rg‘a bajaradigan ishni jismonan chiniqqan kishi charchamay bajaradi. 

2.  Jismonan  chiniqqan  sportchining  tinch  holatda  o‘lchamli  ish,  og‘ir  ish 

bajarilsa,  fiziologik  sistemalar  tejamlilik  bilan  ishlaydi.  Maksimal  hajmdagi 

jismoniy  ishlarni  bajarishda  funksional  tizimlarning  faoliyati  juda  yuqori  daratez 

ko‘tariladi, lekin jismonan chiniqmagan kishining fiziolagik sistemalari u darajaga 

erisha olmaydi. 

Masalan,  chidamlilikka  chiniqayotgan  yuqori  malakali  sportchilarning  tinch 

holatda  yuragining  bir  daqiqadagi  qisqarishi  soni  30-50  marta  (bradikardiya) 

---

 

23 

bo‘ladi, nafas olishi bir daqiqa 6-10 marta bo‘lib, kislorod o‘zlashtirish 10-12% ga 

kamaygan bo‘ladi. 

O‘ta  shiddatli  ishlami  oxirgi  imkoniyat  bilan  bajarishda  yuqori  malakali 

sportchilarda qon aylanish, nafas olish sistemalari sport bilan shug‘ullanmaydigan 

kishilarga  nisbatan  ancha  kuchli  safarbar  etiladi.  Masalan;  yuqori  malakali 

sportchilarda  kislorod  o‘zlashtirishi  har  daqiqada  1  kg  vaznga  90  ml  ga  yetadi, 

sport  bilan  shug‘ullanmaydiganlarda  esa  bu  ko‘rsatkich  45  ml  ni  tashkil  etadi, 

qonning  daqiqalik  xajmi  yuqori  malakali  sportchilarda  42  litrga  boradi,  jismonan 

chiniqmaganlarda  esa  20-25  litrgacha  bo‘ladi.  Maksimal  kislorod  qarzi 

sportchilarda  25  1  gacha  yetishi  mumkin,  sport  bilan  shug‘ullanmaydiganlarda 

hammasi  bo‘lib  5,6  1  ga  boradi.  Yuqori  malakali  sportchilarda  simpatik-adrinal 

sistema  reaksiyasi  sport  bilan  shug‘ullanmaydiganlarga  nisbatan  juda  kuchli 

bo‘ladi. 

3.

 

Jismoniy ishlarga chiniqqan organizm faqat shiddatli mushak ishiga emas, 

balki  hayot  faoliyatida  bo‘ladigan  har  xil  zararli  ta’sirlarga  ham  ancha  chidamli 

bo‘ladi. 

Jismoniy  ishlarga  muofiqlashish  (adaptatsiyani)  ta’minlovchi  sistema  uzoq 

muddatli va shiddatli ishni yuzaga keltiradigan har qanday omilning birinchi ta’sir 

etishidayoq  shakillana  boshlaydi.  Ishni  bildiradigan  omil  reseptorga  ta’sir 

ko‘rsatishi  bilan  unga  javoban,  tegishli  afferent,  motor  va  vegetativ  markazlarda 

qo‘zg‘alish yuzaga keladi. Endokrin bezlari funksiyasining joylashishi orqali ayni 

harakatni bajaradigan skelet muskullari va bu ishni energiya bilan ta’minlaydigan 

nafas qon aylanish sistemalari safarbar etiladi.