Axloqiy qoidalarning xalqaro va milliy asoslari

https://cyberleninka.ru/viewer_images/18845362/f/6.png

Reja:

1. 
   Axborot xizmati xodimining axloqiy fazilatlari jamoatchilik bilan aloqalarni rivojlantirishda muhim omil.
   
2. 
   Axloqiy qoidalarning xalqaro va milliy asoslari.
   
3. 
   Tashkilot va jamoatchilik o‘rtasidagi o‘zaro hurmatga asoslangan munosabatlar.
   

Axborot xizmati xodimi ma’nan yetuk, xushmuomala, o‘zgalar fikrini e’tibor bilan tinglab, hurmat qiladigan, odobli, bama’ni bo‘lishi zarur. U bilan bir hamsuhbat bo‘lgan kishi yana muloqot qilgisi kelsin. Shunda ish faoliyatiga oid fikrlarni emin-erkin so‘zlashadigan bo‘ladi. Shu tariqa mustahkam aloqa, hamkorlik o‘rnatiladi. PR talabiga ko‘ra – ikki tomonlama fikr tinglash shu tariqa yo‘lga qo‘yiladi.
Ba’zi tashkilot xodimlaridagi kibru-havo, manmanlik bilan hech kim murosa qilishni istamaydi. Jurnalistga, ayniqsa, nufuzli tashkilotning axborot xizmatida faoliyat ko‘rsatayotgan mas’ul xodimiga bunday salbiy xatti-harakatlar mutlaqo to‘g‘ri kelmaydi. O‘zini boshqalardan yuqori his etadigan, kekkaygan, qo‘pol va qo‘rs xodimdan hamma yiroq yurishga harakat qiladi. Undan yurak yutib biror ma’lumot so‘ramaydi. Oqibatda o‘sha axborot xizmati bilan OAV xodimlari o‘rtasida jarlik paydo bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida tashkilotning jamoatchilik bilan aloqalarini chippakka chiqarib qo‘yishi turgan gap.
Jurnalistlar va axborot xizmati xodimlarining ijobiy fazilatlarga ega bo‘lishi masalasi – odob-axloq tushunchalari bilan bog‘liq. Ma’lumki, fanda axloqni – etika, odobni – ma’naviyatga oid fanlar vositasida ham o‘rganamiz.
Axborot xizmati faoliyatida, ayniqsa, jamoatchilik bilan aloqalar amaliyotida axloqiy me’yorlar g‘oyat muhim o‘rin tutadi. Turli tashkilot vakillari bilan ularning jamoatchiligi o‘rtasida fikr almashishlari ma’lum bir axloqiy me’yorlarga asoslanadi.
Axborot xizmati nazariy asoslarini – jamoatchilik bilan aloqalar (PR) fani ham tashkil etar ekan, demak, PRning axloqiy asoslarini puxta o‘rganish maqsadga muvofiqdir.
PRda axloq (etika) masalasi xalqaro va milliy kasbiy kodekslar bilan belgilangan. Ma’lumki, etika – axloq haqidagi fandir. U ijtimoiy guruhlar, tashkilotlar, shuningdek, shaxs va jamiyat o‘rtasidagi ma’naviy-axloqiy hamda o‘zaro munosabatlarni ma’rifiy shakllantirishga xizmat qiladi. Bu fan odamzotni insoniy holatida saqlab turadigan sohalardan biri. Aristotel va Kant zamonlaridan beri u ikki yo‘nalishda namoyon bo‘layotir. Ya’ni, haqiqiy axloq, xulq haqidagi fan hamda ikkinchisi, inson qanday qilib o‘zini tuta bilishi kerakligini o‘rgatadigan fan.
Axborot xizmati xodimlari o‘zlarining har kungi faoliyatida etika talablariga rioya qilishlari shart. Aks holda ular faoliyati muvaffaqiyatli bo‘lmasligini esa hayot isbotlab turibdi. Axborot xizmati sohasida huquqiy va axloqiy qoidalar bir-biri bilan chambarchasdir. Huquqiy qoidalar axloqiy qoidalarni belgilaydi. Etikaning asosini tashkil etuvchi ma’naviyat, axloqiy qarashlar jamoatchilik fikri orqali rivojlantiriladi va natijada, etikani yuzaga keltiradi.
Jamoatchilik fikri, kasb mahorati va jamoatchilik bilan aloqalar etikasining asosi qanday, degan savolga axborot xizmati faoliyatida aniq javob topish mumkin. Ya’ni, jamoatchilik bilan aloqalar – jamoatchilik fikrini hurmat qilgan holda ko‘p jihatdan unga bog‘liq bo‘lib, uni shakllantiradi. U o‘z faoliyatini uzviy ravishda davom ettirishi uchun zamin yaratadi. Shu o‘rinda kasb mahorati bilimdan tashqari samimiyat, ochiqlik, rostgo‘ylikni taqozo etadi. Axborot xizmati xodimi murakkab sharoitda faoliyat ko‘rsatadi, mudom tashkilot obro‘sini himoya qilishi taqozo etiladi.
Soha xodimining axloqiy qoidalari nimalardan iborat, degan savolga Sem Blek shunday javob beradi: “PR sohasidagi axloqiy muammolar inson faoliyatining boshqa turlariga qaraganda ancha murakkab bo‘lishi mumkin, biroq ularga murojaat etish, ko‘rib chiqish va vijdonan hal etish kerak, zero bu borada tayyor ko‘rsatmalar yo‘q”1.
Bu yuqorida qayd etilgan fikrlar mohiyatini chuqurroq o‘rganishga yordam beradi. Binobarin, jamoatchilik bilan aloqalar axloqiy me’yorlari deganda axloq va uning mohiyati, tafakkurdagi va eng muhimi, insonning kundalik xatti-harakati, uning o‘rni va roli bilan bog‘liq bo‘lgan barcha masalalar va munosabatlar majmuini tushunish mumkin.
Axborot xizmati faoliyatidagi axloq – jamoatchilik bilan aloqalar sohasi xodimining faoliyatini baholash va tartibga solish vositasidir. Axloq – insonning kundalik ijtimoiy faoliyatini, xatti-harakatlarini belgilaydi va nazorat qiladi. Axloqiy tamoyillar turli-tuman shakllarda ifodalangan bo‘lib, har bir tarixiy bosqichda avlodlarning axloqiy qarashlari bilan boyigani holda davom etadi.

KIRISH
O‘zbekistonda jamoatchilik bilan aloqalar, xalq bilan muloqot muhim ijtimoiy institutga aylanmoqda. Jamoatchilik fikri – fuqarolik jamiyatini o‘zida aks ettiradigan bamisoli bir ko‘zgu ekanligi hayotda o‘z isbotini topmoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2017 yil 27 iyun – Matbuot va ommaviy axborot vositalari xodimlari kuni munosabati bilan soha xodimlariga yo‘llagan tabrigida ta’kidlanganidek, “Xalq bilan muloqot, odamlarning orzu-intilishlari, dardu tashvishlari bilan yashash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilayotgan bugungi kunda har bir ommaviy axborot vositasi chinakam muloqot maydonchasiga, erkin fikr minbariga aylangan taqdirdagina biz o‘z oldimizga qo‘ygan maqsadlarga erisha olamiz”1.
O‘zbekiston Respublikasining 2014 yil 5 mayda qabul qilingan “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida”gi qonunida (1-ilova) Axborot xizmatlarining huquqiy asosi mustahkamlandi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 17 fevralda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining axborot xizmatlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 125-qarorida (2-ilova) davlat va xo‘jalik boshqaruvi sohasida ochiqlik va shaffoflikka asoslangan samarali qarorlar qabul qilish tizimini joriy etish, axborot olishda mansabdor shaxslarning jamiyat oldidagi hisobdorligi, ochiqligi va mas’uliyatini ta’minlash vazifalari belgilab berildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 27 iyundagi “Ommaviy axborot vositalari mustaqilligini ta’minlash hamda davlat organlari va tashkilotlari axborot xizmatlari faoliyatini rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori (3-ilova) mazkur sohani yanada rivojlantirishda g‘oyat muhim qadam bo‘ldi.
Demak, yuqorida qayd etilgan qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining qarorlari axborot xizmatlarining huquqiy asosi hisoblanadi.
Mazkur qonun va qaror ijrosini ta’minlash maqsadida Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti Jurnalistika fakultetida, O‘zbekiston Jurnalistika va ommaviy kommunikatsiya universitetida, O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti Xalqaro jurnalistika fakultetida, Qoraqalpog‘iston davlat universiteti Jurnalistika bo‘limida “Axborot xizmatlari” fani o‘qitilmoqda. Mazkur oliy ta’lim muassasalariga 2019-2020 o‘quv yilidan e’tiboran Axborot xizmatlari yo‘nalishida ham abituriyentlar qabul qilina boshlagani, shu sohada kadrlar tayyorlashga ixtisoslashtirilgan fakultetlar tashkil etilayotgani muhim voqelikdir.
Bo‘lg‘usi jurnalistlar jamoatchilik bilan aloqalar (PR) fani nazariyasi va amaliyotini, Axborot xizmatini maxsus kurs orqali o‘rganish bilan bir qatorda respublika yetakchi tashkilotlari, vazirliklar, siyosiy partiyalar va boshqa idoralarning Axborot xizmatlarida mahorat sirlarini o‘zlashtirmoqdalar. Respublikamizdagi qator tashkilotlarning Axborot xizmatlarida hozirgi vaqtda mazkur o‘quv dargohidan yetishib chiqqan kadrlar samarali faoliyat ko‘rsatishmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 2 fevral kuni qabul qilingan “Axborot sohasi va ommaviy kommunikatsiyalarni yanada rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmonida “Davlat organlari, xo‘jalik boshqaruvi organlari, davlat korxonalari va tashkilotlari matbuot xizmatlarining jamoatchilik va ommaviy axborot vositalari bilan o‘zaro hamkorligi yetarli darajada yo‘lga qo‘yilmagan”i qayd etilib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi zimmasiga davlat organlari va boshqa tashkilotlarga ular faoliyatining ochiqligini ta’minlashda, davlat xizmatchilariga ommaviy axborot vositalari bilan ochiq, ommaviy o‘zaro hamkorlik qilish madaniyatini singdirishda, shu jumladan, ularning Axborot xizmatlari (jamoatchilik bilan ishlash bo‘yicha bo‘linmalari) faoliyatini muvofiqlashtirish va uslubiy jihatdan ta’minlash orqali ko‘maklashish vazifasi ham yuklatildi. Bu vazifalar to‘la-to‘kis bajarilishi uchun avvalo har bir vazirlik, idora, muassasa va tashkilotning Axborot xizmatlari ham mas’uldirlar.
Axborot xizmatining asosiy vazifalaridan biri – tashkilotning jamoatchilik bilan aloqalarini rivojlantirishdan iborat ekan, bunda ommaviy axborot vositalarining davlat hokimiyati va boshqaruv organlari faoliyati ustidan jamoatchilik hamda parlament nazoratini ta’minlash, davlat va jamoatchilik o‘rtasida mustahkam aloqa o‘rnatish masalalariga alohida e’tibor qaratiladi. Yurtimizda OAVning samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun zarur sharoit va imkoniyatlarni yaratish, fuqarolarning axborotni erkin va moneliksiz olish hamda foydalanish huquqlarini amalga oshirish, axborotning muhofaza qilinishi, shaxs, jamiyat va davlatning axborot borasidagi xavfsizligini ta’minlash yuzasidan keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Sohadagi izchil islohotlar jarayonida davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, barcha vazirlik va idoralar, jamoat tashkilotlarida axborot xizmatlari tashkil etilib, ular faoliyati davr talabi asosida yo‘lga qo‘yilmoqda.
Turli idora va tashkilotlar tomonidan muntazam ravishda dolzarb mavzularda matbuot konferensiyalari, brifinglar o‘tkazilishi, bunda jamoatchilik bilan muloqotning interfaol usullaridan keng foydalanish, tegishli ma’lumotlarning maxsus veb-saytlarda joylashtirilishi aholining axborot olishga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qilmoqda. Ayni paytda bu yo‘nalishdagi ishlarni yanada samarali tashkil etish, davlat va jamoat birlashmalari axborot xizmatlari, media-tuzilmalar ishini faollashtirish, soha mutaxassislarining bilim va ko‘nikmalarini muttasil oshirib borish dolzarb ahamiyatga ega.
Axborot xizmatlarida asosan shu soha siru-sinoatlaridan boxabar jurnalistlar faoliyat ko‘rsatishadi. Ular ham OAV xodimlari kabi asosan axborot to‘plash va tarqatish bilan shug‘ullanadi. Axborot xizmati xodimi o‘qimishli bo‘lishi zarur. Ya’ni, aytmoqchi, yozmoqchi bo‘lgan har bir fikrini avvalo ishonchli manbalardan o‘qib-o‘rganishi maqsadga muvofiqdir.
Axborot xizmatida faoliyat ko‘rsatuvchi mas’ul xodim qaysiki mavzuda so‘z yuritmasin avvalo uning quyidagi uchta muhim asosi hisoblanmish ishonchli manbalarni o‘z ko‘zi bilan o‘qib ko‘rmog‘i lozim:

1. 
   Metodologik asosi (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va nutqlarida bayon etilgan fikrlar);
   
2. 
   Huquqiy asosi (O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari hamda boshqa me’yoriy hujjatlarda bayon etilgan fikrlar);
   
3. 
   Nazariy asosi (ilmiy asoslangan kitoblar, darsliklar, qo‘llanmalar, maqolalar va boshqa yozma manbalarda bayon etilgan fikrlar).
   

Ushbu manbalarni o‘qimasdan gapirgan mas’ul xodim xatolikka yo‘l qo‘yishi hech gapmas. Tashkilot rahbari nomidan gapirishga haqli bo‘lgan Axborot xizmati rahbari xatolikka yo‘l qo‘yishi kechirilmas holdir. U o‘sha asossiz, xato gapi bilan tashkilotning obro‘siga putur yetkazadi…
Mazkur o‘quv qo‘llanmani nashrga tayyorlashda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning ma’ruzalarida ilgari surilgan g‘oyalar, tegishli qonunlar va qarorlarda belgilangan normalar metodologik hamda huquqiy asos qilib olindi. Mamlakatimizda xalq bilan muloqot jarayonlarini tadqiq etgan holda bu borada to‘plangan bilim va tajribalar, ilmiy xulosalar yuzasidan tegishli tavsiyalar berildi.
Qo‘llanmada axborot xizmatlari faoliyatini ilmiy tashkil etish hamda takomillashtirish, bu borada to‘plangan tajribalar haqida so‘z yuritiladi.