Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

1.12-jadval. Biznes sohasida infokommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish nuqtai nazaridan raqamli iqtisodiyot ko‘rsatkichlari.

Ko‘rsatkichlar, %	2015 yil	2016 yil	2017 yil	2018 yil	2019 yil	2020 yil
Foydalanadigan tashkilotlar ulushi keng polosali internet	63.8	68.7	79.3	80.8	81.4	78.9
Foydalanadigan tashkilotlar sonining o‘sish sur'ati keng polosali internet	X	107.7	115.4	101.9	100.7	96.9
Foydalanadigan tashkilotlar ulushibulut xizmatlari	yo‘q	yo‘q	yo‘q	11.0	13.8	18.4
Bulutli xizmatlardan foydalanadigan tashkilotlar sonining o‘sish sur'ati	X	-	-	-	125.5	133.3
Foydalanadigan tashkilotlar ulushi Mijozlar bilan muloqot qilish uchun Internet:
- yetkazib beruvchilar bilan, jami	69.4	69.9	70.1	70.7	69.2	67.4
shu jumladan:
tovarlar, ishlar, xizmatlar haqida ma’lumot olish	63.7	63,0	63.5	64.4	62.9	61.5
ehtiyojlari haqida ma’lumot berish tovarlar, ishlar, xizmatlar sohasidagi tashkilotlar	44.1	45.9	46.7	48.6	46.7	45,0
tovarlar, ishlar, xizmatlar uchun to‘lov	33.1	35.7	38,0	40.3	40.3	41.2
tovarlar, ishlar, xizmatlar uchun buyurtmalarni joylashtirish	34.0	35.8	38.3	39.8	37.4	36.4
elektron mahsulotlarni qabul qilish	26.8	25.9	26.1	27.2	27.2	28.0
- iste’molchilar bilan	54.8	57,0	57.1	57.1	55.6	54.4
shu jumladan:
tashkilot haqida ma’lumot berish tovarlar, ishlar, xizmatlar	48.6	49.6	51,0	51.5	50.5	49.1
iste’molchilar bilan elektron hisob-kitoblar	25.3	25.1	27.2	28.5	27.8	28.6
tovarlar, ishlar, xizmatlar uchun buyurtmalar qabul qilish	26.7	25.6	26.2	27.2	25.2	25.0
sotishdan keyingi xizmat ko‘rsatish	7.0	9.1	7.9	8.1	7.6	7.3
elektron mahsulotlarni tarqatish	5.8	7.1	6.5	6.7	6.7	6.5

Shunday qilib, korxonaning tashqi muhitini institutsional omillar darajasida o‘rganishda raqamli iqtisodiyotning namoyon bo‘lishining ahamiyati tasdiqlangan deb hisoblanishi va keyingi tadqiqotlar yangi sharoitda raqobatdosh ustunliklar va potentsial tahdidlarni o‘rganishga qaratilgan bo‘lishi kerak.

II-BOB. ISHLAB CHIQARILGAN XARAJAT MODELI ASOSIDA KORPORATIV BOSHQARUVNING TASHKILIY-IQTISODIY MEXANIZMI


2.1. Raqamli biznesni boshqarishda real aqlli variantlardan foydalanish asoslari

Amaliy boshqaruvda raqamli texnologiyalarning rivojlanishi raqamlashtirish sharoitida boshqaruv qarorlarini tayyorlash usullarini tanlash masalasini ko‘taradi. Qiymatni boshqarishda qaror qabul qilish mezonlarini shakllantirishning eng muhim talablaridan biri kelajakdagi daromadlarni baholash va bunday daromadga erishishga bevosita ta’sir qiluvchi parametrlarni belgilashdir. Nafaqat kelajakdagi pul oqimlarining rentabelligini baholashga, balki moliyaviy va nomoliyaviy xarakterdagi asosiy omillarning ta’sirini aks ettirishga imkon beradigan usullar orasida real variantlar usuliga (ROV real variantlarni baholash) e’tibor qaratish lozim.

Haqiqiy variantlar boshqaruv faoliyati nazariyasiga keyingi davr uchun kechiktirilgan tanlov bilan boshqaruv qarorlarini amalga oshirishga imkon beruvchi vosita sifatida kiritildi. O‘n yil oldin ushbu yondashuv juda mashhur bo‘lganiga qaramay, bunday echimlarning etarli darajada axborot ta’minlanmaganligi sababli ularga ilmiy va amaliy qiziqish ko‘p jihatdan kamaydi. Umumiy boshqaruvda ma’lumotlarni qayta ishlashning zamonaviy modellarini, shu jumladan katta ma’lumotlarni ishlab chiqish, variantlarning bir qator xususiyatlari tufayli korporativ boshqaruvning raqamli komponenti uchun real variantlar usulidan foydalanish uchun yangi imkoniyatlar mavjudligini ko‘rsatadi.
Tarkibiy jihatdan, real variant ilmiy adabiyotlarda va baholash usullarida juda yaxshi tavsiflangan va investitsiya loyihalarida strategik risklarni sug‘urta qilish vositasi sifatida amalga oshiriladigan moliyaviy optsionning o‘xshashi bo‘lib, shu jumladan, kelajakda loyihani amalga oshirish parametrlarini rad etishgacha o‘zgartirish huquqi muayyan harakatlarni amalga oshirish huquqini beradi. Haqiqiy variantlarning qiymatini baholash uchun F.Blek - M.Skoulz modelidan V.Sharp J.Koks, R.Ross va M.Rubinshteyn bilan birgalikda ishlab chiqilgan binomial usuldan foydalaniladi.
Raqamli muhitda va birinchi navbatda, raqamli platformalarga asoslangan biznes uchun raqamlashtirishning quyidagi xususiyatlari real variantlardan foydalanish imkoniyatlari bilan bog‘liq bo‘lishi kerak:

• 
  Zamonaviy investorga daromad keltiradigan aktivlarni dematerializatsiya qilish va ularning ko‘payib borayotgan intellektual kapital bilan almashtirilishi, ularning bahosi o‘zining nomoddiyligi tufayli hali ham etarli darajada aniq emas va ko‘p jihatdan tashkilotning sub'ektiv fikriga bog‘liq. individual mutaxassislar. Binobarin, masalan, pul oqimlarini diskontlash usullarining turli xil modifikatsiyalari bilan aniqlangan bunday aktivlarning rejalashtirilgan daromadi (shu jumladan kelajakdagi rentabellik) real iqtisodiy vaziyatga mos kelmasligi mumkin;
  
• 
  deb atalmish bir qator aniq ifodalangan ehtiyoj. tegishli aktivlar ("Nomoddiy aktivlar" 210-sonli aktivlarni baholashning xalqaro standartlari terminologiyasiga muvofiq), ularsiz raqamli biznes amalga oshirilmaydi, lekin shunga qaramay, bunday aktivlar korporatsiyaning raqamli faoliyatidan bevosita daromad keltirmaydi va bir vaqtning o‘zida ularni noto‘g‘ri infratuzilma sifatida tasniflash;
  
• 
  bir qator raqamli yechimlar uchun opsion chiqariladigan “asosiy aktiv” tushunchasi ko‘p jihatdan an’anaviy biznes yoki moliyaviy bozorlarga qaraganda kamroq aniq bo‘ladi, lekin shu bilan birga, o‘sha aktivlar qo‘llaniladigan modellarda ularni hisobga olishning iloji yo‘qligi sababli ilgari iqtisodiy prognozlar uchun foydalanilmagan. Bunday aktivlarga, masalan, “bulutli xizmatlar” kiradi, ularni baholash uchun DCF usullari (diskontlangan pul oqimi usullari) odatda faqat xarajatlarni kamaytirishni hisobga oladi, “bulutli xizmatlar” tavsifi esa real variantlar doirasi bunday texnologiyaga asoslangan biznesning muhim omillarini aks ettirishga imkon beradi;
  
• 
  so‘nggi paytlarda raqamli faoliyatdan korporativ daromad manbai raqamli platformaga asoslangan o‘zaro ta’sir (masalan, P2P o‘zaro ta’siri) ekanligi haqidagi tezis tobora keng tarqalmoqda. Bunday holda, real variantlar nafaqat kelajakdagi faoliyatning rentabelligini aks ettirishga, balki raqamli platformalarda tuzilgan shartnomalarni amalga oshirishning mantiqiyligi va ketma-ketligini aks ettirishga imkon beradi;
  
• 
  ilmiy va ommabop adabiyotlarda blokcheynda amalga oshirilgan aqlli kontraktlar bunday shartnomani bajarishning deyarli mutlaq kafolati ekanligi haqidagi ta’kid deyarli o‘zgarmas bo‘lib qoldi. Lekin opsion blockchain texnologiyalari yordamida bunday kelishuvlarning tavsifi rejalashtirilgan qarorlarning kelajakdagi oqibatlari haqidagi tushunchamizni kengaytirish imkonini beradi.
  

Raqamli muhitda optsion tuzilmalaridan foydalanishning yuqoridagi imkoniyatlaridan kelib chiqib, real optsionlar nazariyasida ma’lum bo‘lgan bir qator asosiy qoidalarga aniqlik kiritish zarur.
Dastlab, raqamli asosiy aktivga nima tegishli bo‘lishi kerakligini aniqlab olish kerak. Faoliyatning ko‘plab sohalarida davom etayotgan raqamlashtirish xususiyatlarini o‘rganish ruxsat etilgan.
Asosiy aktiv sifatida ishlatilishi mumkin bo‘lgan raqamli biznesning ikkita elementini aniqlaymiz:
a) asosan biznesni axborot bilan ta’minlash bilan bog‘liq (lekin nafaqat) va daromad olish jarayonida bevosita ishtirok etadigan nomoddiy aktivlar;
b) yoki raqamli nusxalar (raqamli profillar), aktivning o‘zini haqiqiy ko‘rinishi bilan bir xil ishonchlilik bilan harakatini aks ettiruvchi moddiy aktivlarning analoglari.
Kelajakda opsion tuzilmalarini qurish nuqtai nazaridan raqamli profillar bilan bir qatorda raqamli shaklda mavjud bo‘lgan nomoddiy aktivlardan foydalanish kerak deb taxmin qilinadi. Raqamli shaklga ega bo‘lmagan bir xil nomoddiy aktivlar (intellektual kapital) uchun moddiy aktivlar bilan bir qatorda raqamli profillar ham shakllantirilishi kerak. Ushbu yondashuv raqamli muhitda real variantlarga asoslangan boshqaruv qarorlarini tayyorlashda uslubiy birlikni ta’minlaydi.
Asosiy aktivni takomillashtirish tanlangan asosiy aktivlar uchun ish tashlashlarni shakllantirish zarurligiga olib keladi. An’anaga ko‘ra, optsionning ishlamay qolishi opsionning bajarilish narxidir282, real optsion uchun esa tavsiflangan biznes-jarayondan daromad olish (lekin o‘zini oqlamaslik) boshlanishi momentidir. Moliya va kapital bozorlarida har bir ishtirokchi bozorni hisobga olgan holda, kutishlardan kelib chiqqan holda ish tashlash variantini mustaqil ravishda asoslaydi.
Asosiy aktivning qiymati (masalan, aktsiyalarning qiymati). Shunga o‘xshash holat raqamli loyihalar uchun odatiy holdir, ammo raqamlashtirish xususiyatlarini o‘rganish bizga asosiy aktivlar zarbasini shakllantirishga an’anaviy yondashuvdan biroz boshqacha qarash imkonini beradi. Haqiqiy variantlar bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlarda mualliflar bu masalani chetlab o‘tishadi, chunki agar moliyaviy bozor optsionlari uchun ish tashlashlarni shakllantirish masalasi juda aniq bo‘lsa, u holda real variantlarda, qoida tariqasida, ish tashlashlar loyihaga real investitsiyalar bilan cheklanadi. har doim ham to‘g‘ri emas. Bizning fikrimizcha, raqamli aktivning zarbasi xarajat parametri sifatida emas, balki qurilayotgan variantning mohiyatini tavsiflovchi boshqa parametr sifatida tanlanishi kerak. Bunday parametr ishlab chiquvchilar tomonidan loyihaning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda oqilona tanlanishi kerak. Masalan, dasturiy ta’minotni sotish modelidan bulutli xizmatga o‘tishda optsion ogohlantirishlari bulutli modelga o‘tgan foydalanuvchilar soniga va reklama echimlari orqali daromad keltiradigan variantlarga ro‘yxatdan o‘tgan foydalanuvchilar soniga qarab shakllantirilishi kerak. ma’lum bir raqamli platformada. Xuddi shunday, kafolatli xizmat ko‘rsatish jarayonlarini tavsiflovchi variant, asosiy aktiv sifatida kafolat xizmati uchun ajratilgan imkoniyatlarni hisobga olgan holda, ogohlantirishni tanlashda kafolat holatlari soniga asoslanadi. Yuqoridagi echimlar haqiqiy variant modelini o‘zgartirish va uning raqamli muhit uchun qo‘llanilishini ko‘rsatish imkonini beradi. Umuman olganda, shuni ta’kidlash kerakki, raqamli iqtisodiyotning barcha savdo modellari (shu jumladan davlat xizmatlari ko‘rsatish).
Haqiqiy variantlarning ilgari ishlab chiqilgan tasniflari (masalan, ishlab chiqish varianti, davom ettirish varianti yoki qisqartirish varianti kabi) vaqtinchalik raqamli jarayonlar uchun ham qo‘llanilishi mumkin (masalan, dasturiy ta’minotni sotishdan bulutli xizmatlarga o‘tish ikkita variantni o‘z ichiga olishi mumkin - davom ettirish va qisqartirish opsiyasi) va keyingi barqaror operatsiyalar uchun (masalan, katta ma’lumotlar uchun ma’lumotlarni yig‘ish aniq joriy foydalanish rivojlanish variantidir). Ammo ma’lum bo‘lgan tasniflarni yangi turdagi variantlar bilan to‘ldirish kerak (2.1-jadval). Yangi turlarga quyidagilar kiradi: obuna opsiyasi va uning modifikatsiyasi - standart variant.
Bundan tashqari, imtiyozli tanlov variantlari keng tarqalmoqda, bunda optsion xaridori optsionni amalga oshirish jarayonida bir nechta oldindan belgilangan imkoniyatlardan tanlashi mumkin, ya’ni. aslida, bunday tanlov varianti sintetik bo‘lib, bir nechta variantlarni birining foydasiga amalga oshirishdan voz kechish (ba’zan qisman rad etish) mavjud bo‘lganda. Bu holatda, aslida, sotuvchining bir varianti bor, va xaridor bir nechta variantga ega. Yangi variantlarni yaratishda shuni tushunish kerakki, sotuvchi tomonidagi standart variant ham obuna opsiyasiga bevosita kiritilishi mumkin, bu esa obunaning o‘zi daromadini oshiradi.