Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot

 

---

BSS
(Base Station Subsystem) - an’anaviy uyali telefon tarmog’ining bo’limi 
bo’lib, u trafikni boshqarish va uyali telefon va tarmoqni kommutatsiya qilish 
o’rtasida signalizatsiya uchun javob beradi.
BTS
(Base Transceiver Station) - mobil telefonning tarmoqqa kirish 
nuqtasidir. U tarmoq va mobil telefon o’rtasida radio aloqalarni amalga oshirish 
uchun javobgardir. U nutqni kodlash, shifrlash, multiplekslash (TDMA) va radio 
signallarining modulyatsiyasi / demodulyatsiyasi bilan shug’ullanadi.
BSC
(Base Station Controller) - bir qator tayanch stantsiyalarni (BTS) 
boshqaradigan va ularning ustidan nazorat olib boradigan va tugunlar va mobil 
kommutatsiya markazi (
MSC
) o’rtasidagi interfeysni ta’minlaydigan tarmoq 
elementidir. Mobil kommutatsiya markazi (MSC/ Mobile Switching Center) - GSM 
/ CDMA uchun ovozli qo’ng’iroqlar va SMS xabarlarini, shuningdek boshqa 
xizmatlarni (masalan, konferents-aloqalar, FAX va ulanish ma’lumotlari) 
marshturlash uchun javob beradigan asosiy xizmat ko’rsatish tuguni hisbolanadi. 
Barcha mobil telefonlardan mobil qo’ng’iroqlar va PSTN-dan mobil qo’ng’iroqlar 
G-MSC orqali marshturlanadi. 
NSS
(Network switching subsystem) – tarmoqlarni kommutatsiya qilish quyi 
tizimi (NSS) (yoki GSM yadro tarmog’i) asosiy stansiyalar tarmog’ida roumingda 
mobil telefonlar uchun qo’ng’iroqlarni amalga oshirish va harakatchanlikni 
boshqarish funktsiyalarini bajaruvchi GSM tizimining tarkibiy qismi.
AuC
(Authentication Centre) - Autentifikatsiya markazi bu tarmoqqa 
ulanishni istagan uyali aloqa abonentini aniqlash uchun ishlatiladigan GSM 
tarmog’idagi yana bir muhim element. Autentifikatsiya SIM-kartani aniqlash va 
yaroqliligini tekshirish orqali amalga oshiriladi.
HLR 
(Home Location Register) - bu mobil tarmoqning barcha uyali aloqa 
abonentlari, masalan raqamlar boshqa tarmoqqa ulanganmi yoki yo’qmi, xizmatlar 
kabi turli xil ma’lumotlarni o’z ichiga olgan ma’lumotlar bazasi.
VLR
(Visitor Location Register) – yangi hududga kirib boruvchi 
faoydalanuvchilarni (masalan Toshkentdan vodiyga boruvchilar) joyini ro’yxatga 
oladi. Bu HLR qamrov zonasidan tashqaridagi foydalanuvchilar uchun rouming 
funktsiyalarini qo’llab-quvvatlaydigan uyali tarmoqdagi server.
PSTN
(Public switched telephone network) - umumiy foydalanishdagi telefon 
tarmog’i - bu milliy, mintaqaviy yoki mahalliy telefon aloqa operatorlari tomonidan 
boshqariladigan, umumiy foydalanishdagi telekommunikatsiya infratuzilmasi va 
xizmatlarini taqdim etadigan dunyo bo’ylab simli infratuzilma orqali ovozli 
ma’lumotlarni uzatadigan telefon tarmoqlarining majmuasidir. 
3 avlod mobil aloqa tarmoqlari 2000-2010 yillar oralig’ida dunyo miqyosida 
keng foydalanildi va ularda foydalanilgan terminallar smartfonlar deb nomlandi. 1 
va 2 avlod taqdim etgan xizmatlarga qo’shimcha video qo’ng’iroqlar ham ushbu 

---

avlod tomonidan qo’llab quvvatlandi. Aloqa almashish tezligi juda tez, qo’shimcha 
xizmatlari ko’paygan va mobil TV xizmatlarini o’zida jamlagan 3G tarmoqlari 1.6- 
2.0 GHz chastota diapozonida ishlaydi. Bunday mobil aloqa tarmoqlarining 
o’tkazish polosasi 100Hz va keng polosali qaramli tarmoq ham deb nomlanadi. 
CDMA (Code Division Multiple Access), UMTS (Universal Mobile 
Telecommunications System) va EDGE (Enhanced Data Rates for GSM Evolution) 
standart texnologiyalarga asoslangan 3G avlod mobil aloqa tarmog’ining ma’lumot 
uzatish tezligi soniyasida 144kb/s –2Mb/s tezlikni qo’llab quvvatlaydi. Qo’shimcha 
qilib 3G tarmog’ida xavfsizlik masalalari juda puxta echilgan, video konferensiya, 
3 o’lchmli (D) o’yin xizmatlarini o’zida jamlagan bo’lsa, 3G litsenziyasi juda 
qimmat, 3G tarmoq infratuzulmasini qurishda qiyinchiliklar mavjud, yuqori 
o’tkazish qobiliyatini talab qiladi hamda 3G tarmog’ini qo’llab quvvatlovchi mobil 
telefonlari (smartfonlar) ning narxi qimmat. 3G mobil tarmoqlari arxitekturasi 
Uchinchi 
avlod 
mobil 
aloqa 
tarmoqlari 
UMTS 
(Universal 
Mobile 
Telecommunications System) va WCDMA (Wideband Code Division Multiple 
Access) standartlariga asoslangan bo’lib, 3G tarmog’i EU (User Equipment), VLR, 
HLR, GGSN (Gateway GPRS (General Packet Radio Service) Support Node), 
GMSC (Gateway Mobile Switching Center), SGSN (Serving GPRS Support Node), 
RAN (Radio Access Network) va MSC (Mobile Switching Center) elementlarini o’z 
ichiga oladi.
UMTS 
– universal mobil telekommunikatsiya tizimi GSM standarti asosida 
ishlab chiqilgan uchinchi avlod mobil aloqa tizimi hisoblanadi. 3G tarmog’i tezroq 
elektron ma’lumot uzatish tezligini 384 kbit / s dan yuqori tezlikni taklif qiladi, bu 
foydalanuvchilar tez-tez katta fayllarni yuklab olishiga imkon beradi. Unda 5 MHz 
kanal o’tkazish qobiliyati mavjud bo’lib, o’tkazish qobiliyatidan foydalangan holda 
bir vaqtning o’zida 100 dan ortiq ovozli qo’ng’iroqlarni qabul qilish imkoniyatini 
qo’llab quvvatlaydi yoki u asl formatida 2 Mbit/s gacha tezlikda ma’lumotlarni uzata 
olish qobiliyatiga ega. 
WCDMA
– GSM standartiga asoslanmagan, kanallarni ajratish jarayoni 
CDMA texnologiyasiga asoslangan 3 avlod mobil aloqa tarmog’i texnologiyasi 
hisoblanadi. Ta’kidlanganidek keng polosali CDMA bu uchinchi avlod (3G) simsiz 
standart, ovoz va ma’lumot uchun bitta 5 MHz kanalidan foydalanadi va dastlab 384 
kbit/s gacha tezlikni taqdim etadi. WCDMA AQShda AT&T va T-Mobile 
tomonidan ishlatiladigan 3G texnologiyasi hisoblanadi.
GPRS 
- bu 2G va 3G uyali aloqa tarmog’ining global aloqa tizimidagi 
ma’lumotlarni paketli kommutatsiya qiladigan uyali aloqa standarti. GPRS avvalgi 
CDPD va i-mode paketli kommutatsion uyali texnologiyalarga javoban Evropa 
Telekommunikatsiya Standartlari Instituti tomonidan tashkil etilgan.

---

GMSC
- bu MSCning maxsus turi bo’lib, u mobil tarmoqdan tashqarida 
qo’ng’iroqlarni marshrutlash uchun ishlatiladi. Har doim mobil abonenti tashqi 
tarmoq foydalanuvchisi bilan o’zaro qo’ng’iroq qilganida qo’ng’iroq GMSC orqali 
amalga oshiriladi.
SGSN
– GPRS qo’llab-quvvatlaydigan tuguniga xizmat ko’rsatish jarayoni 
tushuniladi va u GPRS-ga asoslangan 2G va 3G tarmoqlarida muhim tarmoq 
komponenti hisoblanadi. SGSN shuningdek ma’lumot paketlarini o’z xizmat doirasi 
hududidagi mobil stantsiyalar orasida etkazib berish uchun javobgar tarmoq 
elementi hisoblanadi. Uning vazifalari paketlarni marshrutlash va uzatish, 
harakatchanlikni boshqarish (biriktirish / ajratish va joylashishni boshqarish), 
mantiqiy aloqani boshqarish, autentifikatsiya va zaryadlash vazifalarini bajarishni 
o’z ichiga oladi.
2000 yildan oldi to’rtinchi avlod mobil texnologiyalarini rivojlantirish va 
joriy etish masalalari boshlangan bo’lsa, birinch marta 2009 yilning oxirida 
Stokgolm va Oslo shaharlarida TeliaSonera operatori 4G tarmog’ini ishga tushirdi. 
Undan keyin dunyoda Finlandiya ikkinchilardan bo’lib, 4G tarmog’ini ishga 
tushirdi. 4G tarmog’ida ma’lumot uzatish tezligi 100Mb/s-1Gb/s gacha etishi 
mumkin. Shuningdek, 1G-3G mobil tarmoqlari qo’llab quvvatlagan barcha 
xizmatlariga qo’shimcha mobil multimedia, global mobillilik, integrasiyalangan 
simsiz yechimlar, shaxsiylashtirishlgan xizmatlar va boshqa xizmatlar to’plamini 
qo’llab quvvatladi. 4G tarmoqlari 2GHz -8GHz chastota diapozonida ishlaydi va 
polosa kengligi 100MHz teng. Ma’lumot uzatish tezligi juda yuqori va IP 
texnologiyasini to’liq qo’llab quvvatlaydi. Batariya quvvati talab dajarasida ishlay 
oladigan 4G smartfonlar orasidagi axborot xavfsizligi darjasida yuqori va xizmat 
ko’rsatish sifafi (QoS) talab darajasid. 4G mobil tarmoqlari arxitekturasi 4G mobil 
aloqa tarmoqlari 3G avlod tarmoqlari kabi ikki standart asosida ishlab chiqildi: 
WiMAX (Worldwide Interoperability for Microwave Access) va LTE (Long-term 
evolution). Dunyoda ba’zi mamlakatlar 4G tarmog’ini WiMAX texnologiyasi va 
ba’zilari LTE texnologiyasi asosida qurib kelmoqda.
WiMAX texnologiyasi 2001 yilda birinchi marta ishga tushurilgan bo’lib, 
simsiz keng polosali aloqa texnologoiyasi IEEE 802.16e standartlari to’plami 
asosida ishlab chiqilgan va OFDMA (Orthogonal Frequency Division Multiple 
Access) texnologiyasiga asoslangan ushbu standart asosida ma’lumot uzatish tezligi 
soniyasiga 12Mbit/s yetadi. LTE tarmoqlarining asosiy elementlari haqida qisqacha 
ma’lumot keltirib o’tamiz.
UE 
(User Equipment) – Universal Mobil Telekommunikatsiya Tizimi va 
3GPP Long Term Evolution-da foydalanuvchi uskunasi to’g’ridan-to’g’ri oxirgi 
foydalanuvchi foydalanadigan aloqa vositasi hisoblanadi. Bu qo’lda ishlaydigan 

---

telefon, mobil keng tarmoqli adapter bilan jihozlangan noutbuk yoki boshqa har 
qanday oxirgi qurilma bo’lishi mumkin.
EPC
(Evolved Packet Core) - LTE tarmog’inig yadrosi bo’lib, u quyidagi 
funktsiyalarni bajaradigan tarkibiy qismlardan iborat: harakatchanlikni boshqarish, 
autentifikatsiya, xizmat ko’rsatish sifati, IP-paketlarni yuklash va yuklab olishni 
marshrutlash, IP-manzilni ajratish va boshqalar. MME (Mobility Management 
Entity) – UE va EPC o’rtasidagi, shuningdek eNodeBs va EPC o’rtasidagi signal 
almashishlarni boshqaradi.
Beshinchi avlod mobil aloqa texnologiyasi – tzelekommunikatsiya 
sohasida, 5G uyali aloqa kompaniyalari tomonidan 2019 yilda global miqyosda 
tarqalishni boshlagan uyali aloqa tarmoqlari uchun beshinchi avlod texnologiyasi 
hisoblanadi. Bugungi kunda yuqori tezliklarda ma’lumot uzatish va boshqa ko’plab 
imkoniyatlarni qo’llab quvvatlovchi zamonaviy 4G aloqa tarmoqlarining davomchi 
sifatida 5G tarmoqlari rivojlantirilmoqda. Bugungi kunda Janubiy Koreya, Xitoy va 
AQSh 5G texnologiyasini yaratish va joriy etish bo’yicha dunyoda etakchi 
mamlakatlar hisoblanadi va 5G tarmoqlarining ba’zi xizmatlarida foydalanish 
yo’lga qo’yilmoqda. Butun dunyo bo’ylab operatorlar, shu jumladan AT&T Inc., 
KT Corp va China Mobile, beshinchi avlod (5G) simsiz texnologiyasini to’liqligicha 
yaratish va joriy etishga intilmoqda. 5G aloqa tarmoqlari 100Gbit/s tezlikda 
ma’lumot uzatish imkoniyati qo’llab quvvatlaydi, bu degani 4G texnologiyasi 
taqdim etayotga mavjud tezlik bilan taqqoslaganda 100 marta katta tezlik degani.
Oldingi mobil aloqa avlodalaridan farqli 5G tarmoqlari 1G-4G bo’lgan barcha 
turdagi xizmatlarni ajoyib sifat darajasida va uzatish tezligida qo’llab quvvatlaydi. 
Ko’plab xizmatlarni integrasiya qiladi hamda mavjud fizik ob’ektlarning ko’plari 
5G tarmoqlari dasturish ko’risnishda ishlab chiqilgan. 5G tarmoqlari orqali barcha 
simsiz: sputnik aloqa, Wi-Fi, Wi-Max va simli aloqa xizmatlaridan foylanish 
mumkin. 5G tarmoqlari uchun chastota diapazoni ikki to’plamda orqali belgilanadi 
(1) chastota diapazoni LTE chastota diapazonini o’z ichiga olgan 450MHs – 6 GHz 
oralig’ida va (2) chastota diapazoni 24, 25GHz - 52,6GHz oralig’i. Beshinchi avlod 
mobil aloqa tarmoqlarini dunyo miqyosida keng joriy yetish bilan birga, 5G tarmoq 
foydalanuvchilari soniyasiga gigabit ma’lumot uzatish imkoniyatiga ega bo’lishadi, 
3D formatda online kino ko’rishlari, sensor texnologiyalari keng joriy etish 
imkoniyati, smart home, smart city, avtomatlashtirilgan sanoat, o’z o’zini 
boshqaruvchi aqlli ob’ektlar, aqlli tibbiyot, aqlli transport, uchuvchisiz 
boshqariluvchi dronlar, aqlli elektr tarmoqlari, IoT xizmatlari, mashina-mashina 
aloqasi, gologramma, va boshqa telekommunikatsiya xizmatlariga ega bo’lishadi,
Tarkib:

1G: Faqat ovozli

2G: SMS va MMS

---


2.5G va 2.75G: ma’lumotlar, nihoyat

3G: Qo’shimcha ma’lumotlar, video qo’ng’iroqlar va mobil Internet

4G: Amaldagi standart

5G: Keyingi standart