Axborot texnologiyalari, tarmoqlar va telekommunikatsiyalar

Literature 
1.
ТSt 45-010:2010.Сетевая и информационная безопасность. Определения и 
понятия безопасность в электросвязи и информационных технологиях. 
Обзор содержания и применения действующих Рекомендаций МСЭ-Т для 
обеспечения защищенной электросвязи. МСЭ-Т. 2009. 
2.
Stallings W. Network security essentials. Applications and Standards. Fourth 
Edition. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall, 2011. 
AXBOROT XAVFSIZLIGI RISKLARI TASNIFI VA BAHOLASH 
USULLARI 
Shukurov Orziqul Pardayevich 
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU, o‘qituvchi-stajyor, 
[e-mail]
 
 
Annotatsiya. 
Ushbu maqolada axborot xavfsizligi riskini baholash, 
ahamiyati, va uning usullari, axborot xavfsizligi risklari tasnifi kabi ma’lumotlar 
keltirilgan. Axborot xavfsizligi riskini baholash tashkilotni boshqarish 
amaliyotining muhim qismi bo‘lib, risklarni qabul qilish mezonlari va tashkilotga 
tegishli maqsadlarga muvofiq risklar miqdorini aniqlash va ularning 
ustuvorliklarini o‘rnatishga yordam beradi. 
Kalit so‘zlar: 
risk, tahdid, zaiflik, risklni boshqarish, riskni baholash, 
risklarni tasniflash, noravshan mantiq 
Axborot tizimlarining murakkablashib borayotgani o‘z navbatida axborot 
xavfsizligi masalalarining har qanday tashkilot uchun tobora dolzarb ahamiyat 
kasb etishiga sabab bo‘lmoqda. Shu nuqtai nazardan axborot xavfsizligini 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
592 
ta’minlash bo‘yicha kompleks yondashuvning zarur tarkibiy qismi sifatida axborot 
xavfsizligi risklarini tahlil qilish va baholashga alohida e ʼtibor qaratilmoqda. 
Risklarni boshqarish axborot tizimi resurslariga potentsial salbiy ta’sir 
ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan axborot xavfsizligi risklarini 
yumshatish, 
hodisalarning ehtimolini aniqlash, boshqarish va bartaraf etish yoki kamaytirishdan 
iborat bo‘lgan himoya vositalarining maqbul qiymatini hisobga olgan holdagi 
jarayonni anglatadi, hamda, risk, “tejamkorlik” parametri tahlili, xavfsizlik tizim 
ostini tanlash, qurish va sinovdan o‘tkazish kabi xavfsizlikning barcha jihatlarini 
o‘rganishni o‘z ichiga oladi. 
Keng ma’noda risk-bu muayyan yo‘qotishlarni (masalan, jismoniy 
shikastlanish, mol-mulkni yo‘qotish, tashkilotga zarar yetkazish va h.k.) keltirib 
chiqaruvchi hodisaning ehtimoli. Axborot xavfsizligi riski-bu tashkilotga zarar 
yetkazishning muayyan xavfi sifatida aktiv yoki aktivlar guruhidagi zaifliklardan 
foydalanishning potentsial ehtimolidir [1]. 
Riskning asosiy belgilari nomuvofiqlik, muqobillik va noaniqlikdir. Axborot 
xavfsizligi risklarining tasnifi 1-rasmda keltirilgan va besh guruhga bo‘lingan [2, 
3]. 
1-rasm. Axborot xavfsizligi risklarining tasnifi. 
Riskni baholash spektrining chegaralarini tavsiflash maqsadida uchta 
qo‘shimcha atama kiritish lozim. Risk nomuvofiqligi – bu agar subyektiv 
mulohazalar obyektiv ravishda mavjud bo‘lgan xavfli faoliyatni adekvat, ishonchli 
baholamasa va tavsiflamasa yuzaga keladi. Muqobillik – bu ikki yoki undan ortiq 
mumkin bo‘lgan yechimlar yoki harakatlardan birini tanlash zarurati. Noaniqlik - 
bu qaror qabul qilish shartlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarning noto‘liqligi yoki 
noto‘g‘riligi[4]. Risk qaror qabul qilinmagan yoki qaror oqibatlari haqida yetarli 
ma’lumot bo‘lmaganda yuzaga kelishi mumkin. Bu xususiyatlar riskni baholash 
jarayonida jiddiy qiyinchiliklarga olib keladi. 
Risklarni tahlil qilish riskni baholash jarayoni va riskni kamaytirish yoki u 
bilan bog‘liq salbiy oqibatlarni kamaytirishning mumkin bo‘lgan usullarini o‘z 
ichiga oladi[5]. Risklarni tahlil qilish kontseptsiyasi axborot aktivlari bilan bog‘liq 
Manbasiga binoan 
-
ichki 
-
tashqi 
Tabiatiga binoan 
-
qasddan 
-
tasodifiy 
Axborot 
xavfsizligi 
riski 
Ta'siriga binoan 
-
bevosita 
-
bilvosita 
Natijasiga binoan 
-
ma'lumotlarning ishonchliligini buzish 
-
ma'lumotlarning dolzarbligini buzish 
Yuzaga kelish 
mexanizmiga 
binoan 
-
tabiiy ofatlar 
-
baxtsiz hodisalar 
-
insoniy xatolar va hk. 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
593 
holda paydo bo‘lmay, u asosan ikkita xususiyatga qaratilgan: hodisaning 
tashkilotga ehtimoli va ta’siri. 
Axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan, ta’sir bu ma’lumotlar yoki boshqa 
aktivlarning maxfiyligi, yaxlitligi yoki foydalanuvchanlik kabi xususiyatini 
yo‘qotishdek oqibatlarini hisobga olgan holda, axborot xavfsizligini buzish 
natijasida tashkilotga yetkazilishi mumkin bo‘lgan zararni anglatadi. Ehtimollik, 
mavjud tahdidlar va zaifliklarni hisobga olgan holda bunday buzilish ehtimoli, 
shuningdek, axborot xavfsizligini boshqarish bo‘yicha amalga oshirilgan chora- 
tadbirlarni baholaydi. Zarar darajasi pullik parametr va tannarxning ekvivalenti 
bo‘lib, qiymati [6] da taklif qilingan usul bilan hisoblab chiqilishi mumkin. 
Axborot xavfsizligi risklarini tahlil qilish ikki turga bo‘linadi: sifatli va 
miqdoriy. Sifatli tahlil omillar, sohalar va risk turlarini aniqlaydi va odatda kirish 
ma’lumotlarini olish uchun seminarlar yoki intervyular orqali insoniy o‘zaro 
ta’sirlardan foydalanadi. Ma’lumotlar to‘plangandan so‘ng, riskning miqdoriy 
emas, balki sifatli tahlili amalga oshiriladi. 
Riskni sifatli baholashda asosiy e’tibor uning statistik ehtimoli emas, balki 
hodisaning ehtimoli qaratiladi(1). Ushbu ehtimolliklar tahdid va zaifliklarni tahlil 
qilish, so‘ngra aktiv yoki aktivlarning sifatli yoki miqdoriy qiymatini aniqlash 
(ta’sir) orqali olinadi: 
Risk = Tahdid × Zaiflik × Ta’sir (1) 
bu yerda Tahdid × Zaiflik – ehtimollikni beradi. 
Risklarni sifatli baholash metodologiyasining bir misoli-OWASP (Open Web 
Application Security Project) riskni baholash metodologiyasidir[7]. Tahlil 
qilingandan so‘ng, OWASP natijaviy xulosani yaratadi. Bu yerda ta’sir va 
ehtimollik sifat jihatidan past, o‘rta yoki yuqori deb baholanadi. Yana bir 
metodologiya - bu SWOT matritsasi ham deb ataladigan SWOT tahlili (kuchli 
tomonlar, zaif tomonlar, imkoniyatlar va tahdidlar) bo‘lib, bu ichki omillarni 
(kuchli va zaif tomonlarini) shuningdek tashqi omillarni aniqlash va baholash 
uchun mo‘ljallangan. 
Aksincha, riskni miqdoriy tahlil qilish zarar miqdorini sonli aniqlashga 
imkon beradi. Shu bilan birga, miqdoriy baholash murakkab vazifa, chunki u riskni 
aniqlashda tegishli kirishni talab qiladi. Risk miqdorini aniqlashga imkon 
beradigan yagona mavjud emas. Avvalo, bu ma’lum bir tahdid yuzaga kelishi 
mumkinligi haqida kerakli statistik ma’lumotlarning yetishmasligi bilan bog‘liq. 
Ikkinchidan, ma’lum bir axborot resursining qiymatini aniqlash muhim 
sanaladi[8,9,10]. Axborot xavfsizligi riskini baholashda har qanday yondashuvning 
maqsadi risk omillarini o‘rganish va risklarni boshqarish bo‘yicha eng yaxshi qaror 
qabul qilishdir. 
Xulosa qilib aytganda kamchiliklari sababli sifatli va miqdoriy baholash 
usullari to‘liq emas, subyektiv, tasodif elementni o‘z ichiga oladi va yangilanishi 
yoki qayta ishlatilishi murakkabdir. Sun’iy neyron tarmoqlarini qo‘llash axborot 
xavfsizligi risklarini baholashda yordam beradi, chunki ular o‘z-o‘zini o‘qitish 
qobiliyatiga ega, noaniq muammolarni hal qila oladi va miqdoriy ma’lumotlarni 
qayta ishlash uchun mos keladi. Bayes tarmoqlari, yashirin Markov va qarorlar 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
594 
daraxti kabi noravshan mantiqning modellarini ham murakkab risklarni baholash 
muammolarini hal qilishda obrazlarni tanib olishning boshqa turlari bilan ishlatish 
mumkin. Bu risklarni baholash jarayonini yengillashtirish, soddalashtirish va 
avtomatlashtirish uchun kelajakdagi tadqiqotlar e’tiborga olinishi kerak bo‘lgan 
texnologiyalardir.