Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

Пассажирлар ташиш шарт-шароитлари. 
Пассажирларнинг 
автобусда қатнаш и учун садонда сотиб олинган чиптаси ёки 
қатнаш ҳуқуқини берувчи махсус ҳужжати бўлиши шарт.
Қуйидаги ҳолатлардан таш қари, автобусларда пассаж ир­
ларни таш иш га ҳеч қандай тўсқ и н ли к бўлм аслиги лозим : 
пассаж ир белгиланган таш иш қои даси н и баж армаса; агар 
таш иш ҳ о ки м и ят то п ш и р и ғи га б и н о ан тўхтатилган ёки 
ф авқулодда ҳолатлар билан б о ғл и қ бўлса; агар автобусда 
бўш жой қолмаган бўлса; агар пассаж ир маст ёки бош қа 
пассаж ирлар соғлиғига путур келтирадиган ҳолатда бўлса.
Ш аҳарларда пассаж ирлар ташувчи автобуслар ҳарака-
тини ташкил этиш . 
А втобуслар ҳаракати н и таш ки л э т и ш ­
да бир қатор ўзаро б о ғл и қ эк сп л у атац и о н -тех н и к ш арт- 
ш ароитлар ҳисобга о л и н и ш и зарур. Булар қаторига қуй и - 
дагилар киради: автобуслар тар м о ғи н и н г ж ойлаш уви (к о н ­
ф и гурац и яси ); м арш рутлар й ўналиш и ва характери ; йўл 
ва б екатл ар н и н г ўтказа олиш хусусиятлари; ҳаракат т е з­
лиги ва интерваллари; ав то б у сн и н г тў л ган л и к дараж аси 
ва йўл д авом и да п ассаж и р л ар н и н г алм аш и нуви .
Бу ш артларн и н г барчаси ш аҳар п лан и р о в каси (а й н и қ - 
са, йўл ко м м у н и кац и я лар и ж ой лаш уви ) ва ун и н г харак­
217

---

тер и, аҳоли мавзелари п и н г ж ойлаш уви, пассаж и рлар о б о ­
р о ти н и н г ай ри м тр ан сп о р т узелларида ж ой лаш ганли ги ва 
шу кабиларга богликдир.
Т аш и ш м унтазам лиги марш рутдаги маълум сон ли а в ­
тобуслар ҳаракати м ун тазам лиги н и талаб этади. Бунга эса 
ҳаракат и н тер вал и н и н г а н и қ баж арили ш и (У) ва унга мос 
частота (R ) га ри оя этиш орқали эриш илад и .
Ҳ аракат частотаси дейилганда маршрутдаги бирор ж ой- 
д ан бир соатда бир то м он га утган автобуслар сон и туш у­
нилади. М арш рутн и н г б и рор бўлагида ёки к у н н и н г а й ­
рим соатлари да п ассаж и рлар о қ и м и н и н г ўзгари ш и га мос 
рави ш да автоб усларн и нг ҳаракат частотаси ўзгарти ри ла- 
ди. Ҳ аракат частотаси м арш рутдаги пассаж и рлар зичлиги 
(бир соат ичида таш илувчи п ассаж и рлар со н и ) га, п асс а­
ж ирлар алм аш уви к о э ф ф и ц и ен ти га ва а!$тобус сиги м и га 
богликдир. “Т аш иш ч ў қ қ и си ” п ай ти гатўғри келувчи \a p a - 
кат ч астотаси ни ҳисоблаш да “таш и ш ч ў қ қ и си ” соатлари - 
га тўғри келувчи ўртача пассаж и рлар зи чли ги, б ош қа п ай - 
тлар учун эса “таш и ш ч ў қ қ и с и ”д ан б ош қа пай т (соатлар- 
)даги ўртача п ассаж и рлар зи чл и ги ҳисобга о л и н и ш и л о ­
зим. Ш аҳар м арш рутларидаги ҳаракат частотаси одатда 
соатига 12-15 автобусдан , ай р и м м арш рутларда эса 4-5 
автобусдан иборат бўлади. П ассаж ирлар зичлиги қуввати 
катта бўлгаи марш рутларга эрталабки ва кечки “таш иш
ч ў қ қ и си ” соатларида кам ида 15 та автобус ч и қари ли ш и
лозим .
Ҳ аракат и нтервали ҳаракат частотасига б о гл и қ бўлиб, 
у маълум жой (бекатдан) навбатдаги автобус қанча вақт 
орали гида автобус ўти ш и ни билдиради (У = 6 0 /К ) ва м и- 
нутда ўлчаиади. Ҳ аракат интерваллари ш аҳар м арш рутла­
рида, одатда, 4-6 м и н утн и ва кам д ан -кам ҳолларда 12-15 
минутни таш ки л этади.
А втобуслар ҳаракати н и мунтазам таш ки л этиш учун 
ул арн и н г ҳаракат ж адваллари ва граф иклари бўлиш и з а ­
рур. Ҳ аракат граф иги ҳар б и р м арш рут учун алоҳида тузи- 
лади. Бундай граф и кларн и тузиш да марш рут, автобус ва 
ҳайдовчиларнинг иш реж имлари асос қилиб олинади. Ҳара- 
кат граф икларини белгилаш да сутка ичи соатларида, ҳафта 
кун лари да ва йил ф асл л ар и д а п ассаж и рлар о қ и м и н и н г 
ўзгари ш и н и ҳисобга олиш зарур.
21 8

---

Бир гуруҳ маршрутлар учун ҳаракат графиги ни тузишда, 
маршрутлар ҳар бирининг характери алоҳида ҳисобга олин а­
ди. Бунда турли маршрутлардаги пассажирлар зичлиги ўзга- 
риш и ҳисобга олиниб, бир маршрутдан бош қасига айрим 
микдордаги автобусларни ўтказиш имкониятлари кўрсатил- 
ган бўлиши керак. Бундай утказиш ларда, автобуслар камай- 
тирилаётган маршрутдаги пассегжирлар таш иш иши жиддий 
сусаймайдиган бўлиши назарда тугилиш и лозим. Бундам таш - 
қари, теж амкорлик нуқтаи назаридан, утказилувчи автобус­
лар бўш (нолинчи) қатновининг белгиланган меъёрдан ор- 
тиб кетмаслигига ҳам эътибор берилиш и лозим.
Ҳ аракат графиги асосида ҳаракат жадвали тузилади. Т у­
зил ган жадваллар эса аҳолига эн г яхши хизмат кўрсатиш 
билан бирга автобусдан оқи лона ф ой далан иш ни \а м ҳисоб- 
га олган бўлиши зарур. Ж адвалда охирги пунктлардан жўнаш 
ва уларга келиш ҳамда пассажирлар обороти кўп бўлган узел- 
лардан ўтиш вақглари кўрсатилган бўлади. Бундай жащвал- 
ларни тузишда сутка соатлари ичида эксплуатанион ҳаракат 
тезликларини турлича белгилаш мақсадга м увоф иқ, чунки 
йўлларнинг ю кланганлиги, автобусларни тўлганлиги ва бо- 
ш қа ш арт-ш ароитлар кун давом ида ўзгариб туради.