Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

13. 6. Ш аҳардан ташқари маршрутларда
пассаж ирлар ташишни ташкил этиш
Ш аҳардан таш қари д аги ах.олининг тран сп о р тга бўлган 
эҳ ти ёж л ар и н и қон д и рувч и п ассаж и р л ар таш и ш уч хил 
бўлади: ш аҳар атр о ф и , тум ан (қ и ш л о қ )л ар ар о ва ш аҳар- 
л араро (давлатлараро) таш иш лар.
Ш аҳар ат роф и п а ссаж ирларини т аш иш
Ш аҳар атроф идаги п ассаж и рларн и таш и ш н и таш ки л 
этиш ш аҳарни унга ён дош қ и ш л о қ тум анлари ҳам да меҳ- 
н атк а ш л ар н и н г о м м ави й дам олиш ж ой лари билан ҳар 
куни ва мунтазам рави ш да боглаш дан иборат бўлиб п ас­
саж и рлар оқи м и н и сби й б арқарорли ги , п ерегон л арн и н г 
ш аҳардагидан каттал и ги , т ех н и к ҳар акат тезли ги ҳам да 
автобус тўлиш д ар аж аси н и н г н исбатан каттали ги , сутка 
ичида 16-18 соат ҳаракатлан и ш и , йўл ш арт-ш арои тл ари га 
б о гл и кд и к билан характерлидир.
21 9

---

Ш аҳар атрофидаги пассаж ирлар обороти шаҳар ҳудуди- 
га ёндош аҳоли яш аш пунктлари характери (иш чи ва дала 
п осёлкалари, ж ам оа хўж аликлари, уларда яш овчи л ар м и к ­
дори), шаҳарда жойлашган ишлаб-чиқариш корхоналари, сав­
до таш ки лотлари , бозор ва б ош қа м аданий ва маъмурий 
таш ки лотларгача бўлган м асоф а ҳамда мавсумий ўзгариш - 
лар билан богликдир.
Ш аҳар атрофи аҳолиси қ и ш л о қ в а ишчи посёлкш!арида- 
ги доим ий яш овчилар ҳамда уларга дам олиш учун келган 
вақтинча яш овчиларга бўлинади. Ш унга кўра, шаҳар атро­
фидаги пассаж ирлар оқими доим ий яш овчилар учун барқа- 
рор характерга эга бўлса, вақтинча яш овчи аҳоли учун ўзга- 
рувчан бўлади. К ейинги йилларда шаҳар атрофи аҳолиси 
шаҳарда яш овчи, ам м о қиш локда ер ни ижарага олиб, дала 
меҳнатини бажарувчилар ҳисобига анчагина кўпайган.
Қ и ш л о қ жойларда доим ий яшовчи аҳолига хос пассажир­
лар оқими сутка соатлари ичида анчагина нотекисдир; вақ- 
тинча қиш лоқжойларга келувчилар эса бу нотекисликни янада 
кучайтиради ва байрам олди кечки соатларда, бай рам ва каф ­
тан инг биринчи кунлари эрталабки соатлардаги ҳаракатда 
“таш иш чўққи” лари ҳосил бул иш ига сабабчи бўлади.
К ўрсатилган хусусиятларга кўра п ассаж и рлар о қ и м и - 
н и н г ўзгариб туриш и ш аҳар атроф и д а и ш ловчи автобус­
лар со н и н и мавсум га, ҳаф та кунлари ва сутка соатлари га 
қараб ўзгарти ри ш н и Тсшаб этади. Ш уни н г учун ҳам кара- 
кат ф а ф и к л а р и тузиш да ю қори д а келти ри лган хусусият- 
лар кисобга о л и н и ш и зарур.
Ш аҳар атроф и автобус м а р ш рутл ар и н и н г сўнгги б е к а ­
ти ш акар атроф идаги б и рор аколи пункти (п осёлка) м ар­
казита я қ и н р о қ ж ой да, и кки н чи сўнгги бекати эса ш акар 
пассаж и р м арш рутлари тар м о ғи н и н г каттар о қ пункти а т­
роф ида ёки ш акар ж ам оат тр ан сп о р ти н и н г б и рор тури 
билан шакарга ки равери ш да туташ ган бўлиш и лозим . Ш а­
кар атроф и махсус автобус м арш рутлари ш акардаги бирор 
катта савдо м аркази ва декқон б озорига туташ ган бўлиш и 
лозим. Ш акар атрофи автобус марш рутларидан ш акар КУДУ- 
ди ичидаги қатновлард а ф ой дал ан масли к м ақсадида, ш а- 
кардан чиқувчи б и ри н чи бекатдан бош лаб м арш рутн и т а ­
ри ф участкалари га бўлинади.
Ш акар атроф и м арш рутларидаги п ерегон лар, ю қори - 
да ай ти лган и д ек, қ и ш л о қ аколи п унктлари ёки посёлка
220

---

м арказлариаро масофада белгиланади. Ш аҳар атроф и авто­
бус марш рутларидаги пассаж ирлар алмаш уви нисбатан к и ­
ч и к (1,3 -2 ,0 , ш аҳардаги таш и ш лар д а эса 3-8 атр о ф и д а)л и - 
гини ҳисобга олиб, магистрал ҳаракатдан узокдаги марш рут 
б екатларин и пассаж и рлар талабига б и н о ан белгилаш м а қ - 
садга мувофикдир.
Қ и ш л о қ (п о сё л к а)н и н г д о и м и й аҳолиси учун автобус 
си ги м и дан ф ой дал ан и ш к о э ф ф и ц и е н ти йил бўйи б арқа- 
рор характерга эга бўлса ҳам , бу кўрсатгич сутка соатлари 
ичида ан ч аги н а ўзгариб туради.
Автобус ҳаракати н ин г алоқа ва эксп луатац и он тезлиги 
шаҳар атрофи маршрутларида шаҳарлардагига нисбатан анча 
катта бўлади. Йўл ш ароитлари қулай бўлган ж ойларда ав­
тобус ҳаракати н ин г эксп луатац и он тезлиги ун и н г техник 
тезлигига яқин лаш ади. Л екин шуни ҳам э сл атм о қ л о зи м - 
ки, шаҳар атрофи м арш рутларининг турли участкаларидаги 
ҳаракат тезликлари ҳам турличадир. Ш аҳар м арш рутлари­
даги тезли клар йўл ҳаракат қоидасига б и н оан чекланган 
бўлади, қ и ш л о қ а ҳ о л и яш аш ж ойларида аҳолига нисбатан 
ҳаракат хавф сизлиги талабига б и н о ан , йўл ёқаси да қури- 
лиш бўлмаган ж ойларда эса ф ақ ат ҳаракат хавф сизлиги 
қоидасига бин оан чекланган бўлади. Ҳ аракат тезликлари 
ўргасидаги бундай ф арк дар, автобус обороти тезлигига, 
ҳаракат ф а ф и г и ва ж адвалига таъсир этиб, а й н и м арш рут­
даги пассаж ирлар о қи м и н и ўзлаш тириш учун зарур бўлган 
автобуслар сон и да акс этади.
Ш аҳар атроф ида пассаж ирлар таш и ш н и таш кил этиш да 
п ассаж и рларн и н г багаж лари н и та ш и ш н и н г аҳам ияти ҳам 
каттадир. А й н и қ са, бу дала ҳовлида дам олиб келувчи вақ- 
ти н ч ал и к пассаж ирларга (дам олувчиларга ва ерн и и ж ар а­
га олувчиларга) теги ш ли ди р.
Ш аҳар атроф и автобус м арш рутлари ни н г сўнгги тўхтов 
ж ойлари пассаж ирларга хизм ат кўрсатиш , ҳаракатн и б о ш - 
қариш ва назоратга ол и ш , автобусларга т ех н и к хизм ат 
кўрсатиш ҳамда автобус б ри гад алар и н и н г дам олиш и учун 
махсус хона ва ж иҳозларга эга бўлиш и лози м .
Ш аҳарлараро пассаж ирларни т аш иш
Ш аҳарлар ва аҳоли п унктлари ўртасида ҳамда ш аҳар 
ва аҳоли п унктлари ни тем и р йўл тр ан сп о р ти бекатлари,
221

---

аэроп ортлар билан мунтазам равиш да пассаж и рлар алоқа- 
си н и ўрнатиш учун ш аҳарлараро пассаж ирлар таш иш авто­
бус м арш рутлари таш ки л эти лад и . Ш аҳарлараро автобус­
ларда пассажирларни таш иш даги пассаж ирлар оқим и йуна­
лиш ва м авсумлар бўйи ча б арқарор характерга эга. М арш ­
рутдаги перегонлар катта м асоф али, ҳаракат тезлиги юқори, 
ҳаракатни ж адваллар бўйича сутка давом ида бетўхтов т а ш ­
кил этиш и м кон и мавжуд.
Ш аҳарлараро автобусларда пассаж ирлар таш иш ни таш ­
кил этиш учун маълум микдордаги пассаж и рлар оқи м и
мавжуд бўлиш и лозим .
Ш аҳарлараро автобус а л о қ а л а р и н и п г м устақи ллиги , 
уларни тран сп ортн и н г б о ш қ а турларидан аж ратиб қўйм ай- 
ди. Автобус марш рутларини бирлаш ган умумий тран сп орт 
тарм оғига ки ри тиш ам алда аралаш тр ан сп орт турларидан, 
масалан, тем ир йўл-автом обиль транспорти ёки ҳаво транс- 
п орти-автом обиль алоқалари ни таш кил этиш ва улар и ш и ­
ни м увоф и кд аш ти ри ш га асос бўлади.