Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

1 .1 . Транспорт воситалари тасниф и
Т р а н с п о р т в о с и т а л а р и б аж а р а д и ган в а з и ф а л а р и г а кўра 
уч гуруҳга б ў л и н а д и : ю к а в т о м о б и л л а р и , п а с с а ж и р а в т о - 
м о б и л л а р и ва м ахсус а в т о м о б и л л а р .
Д а в л а т с т а н д а р т и г а б и н о а н ум у м ф о й д а л а н и ш й ў л л а - 
р и д а и ш л а т и ш га м ў л ж а л л а н га н а в т о м о б и л л а р и к к и А ва Б 
гуруҳга б ў л и н а д и . А гу р у х д аги а в т о м о б и л ь ва а в т о п о е з д - 
л а р уч ун б и р ў қ д а н й ў л га т у ш у в ч и э н г кў п о ғ и р л и к 100
9

---

к Н д а н о р т и қ бўл м ае л и г и л о з и м . Б у н д а ё н м а - ё н ў қ л а р
о р а с и д а г и м а с о ф а к а м и д а 2 ,5 м б ў л а д и . Б у н д а й а в т о м о ­
б и л л а р йўл қ о п л а м а с и к а п и т а л ва т а к о м и л л а ш т и р и л г а н I 
ва II т е х н и к к а т е г о р и я л и й ў л л а р д а г и н а и ш л а т и л а д и . Б у н ­
д ай йўл қ о п л а м а л а р и ц е м е н т ё к и а с ф а л ь т -б е т о н д а н т а й ё р - 
л а н а д и . Б гуруқдаги а в т о м о б и л ь ва а в т о п о е з д л а р уч ун б и р
ў қ д а н й ў л га т у ш у в ч и э н г кў п м а с с а о г и р л и г и 60 к Н д а н
о р т м ас л и ги к е р а к . Б у н д а ҳам ё н м а -ё н ў қ л ар о р а с и д а ги м а ­
с о ф а к ам и д а 2,5 м бўлади. Б ун дай ав т о м о б и л л ар ум ум ф о й - 
д а л а н и л а д и г а н б а р ч а т е х н и к к а т е г о р и я л и й ў л л а р д а ҳам 
и ш л а т и л и ш и м у м к и н . „
И ў л га ту ш у в ч и м а с с а о г и р л и г и н и н г д а в л а т ст ан д ар т и
б и л а н ч е г а р а л а н г а н м и қ д о р д а н о р т и қ б ў л и ш и , а м а л д а йўл 
ва к ў п р и к л а р к о н с т р у к т и в э л е м е н т л а р и д а д е ф о р м а ц и я
қ о л д и ғи б ў л и ш и ҳ и с о б и г а у л а р н и н г т е з б у з и л и ш и ва б е л ­
г и л а н г а н в ақ т д ан о л д и н и ш д ан ч и қ и ш и г а о л и б к ел ад и . 
Б ар ч а х о р и ж и й д а в л а т л а р д а ҳам а в т о м о б и л ь й ў л л а р и н и н г
б е л г и л а н г а н м у д д ат д ан и л га р и б у з и л м а с л и г и у ч у н йўл 
қ о п л а м а с и г а ту ш у в ч и м а с с а о г и р л и к л а р и ч е га р а л а н га н . 
К ў п ч и л и к О вр у п о ва А м е р и к а д ав л а т л а р и д а ав т о м о б и л л а р - 
н и А ва Б гу р ух^арга б ў л и ш н и н г а н и қ ч ега р а с и б ў л м а й , 
у л ар д а м а ги с т р ал (а в т о с т р а д а ) йўл қ о п л а м а с и га туш у вч и
м а с с а о г и р л и г и ва т р а н с п о р т в о с и т а л а р и н и н г у м у м и й
м а с с ас и қ о н у н й ўли б и л а н ч е г а р а л а н г а н д и р .Б у н д а н т а ш - 
қ ар и й ў л л ар д аги б аъ зи ч е г а р а в и й к ў р с а т к и ч л а р йўл б е л - 
ги л ар и о р қ а л и г и н а б е р и л а д и .
У қ м а с с ас и о р қ а л и йўл қ о п л а м а с и г а ту ш у в ч и о ғ и р л и - 
ги га к ў р а у ч и н ч и гуруҳга м а н с у б а в т о м о б и л л а р г а ум ум
ф о й д а л а н и ш а в т о м о б и л ь й ў л л а р и д а и ш л а т и л и ш и м у м к и н
б ў л м а га н о ғ и р м а с с ал и а в т о м о б и л л а р к и р а д и . Б у н д а й а в ­
т о м о б и л л а р йўл қ о п л а м а с и д а н қ а т ъ и н а з а р ум ум ф о й д а ­
л а н и ш а в т о м о б и л ь й ў л л а р и д а и ш л а ш и м у м к и н э м а с . Б у н ­
д ай а в т о м о б и л л а р д а б и р ў қ қ а ту ш у в ч и о ғ и р л и к 100 к Н
(10 т к ) д а н о р т и қ б ў л ад и . Б у н д ай а в т о м о б и л л а р гуруҳлаш
т а с н и ф и г а к ў р а “ й ў л л а р д а н т а ш қ а р и ё к и к а р ь е р а в т о м о ­
б и л л ар и » н о м и б и л а н ю р и т и л а д и . Б у н д ай а в т о м о б и л л а р
қ а т о р и г а Б ел А З , C a tte rfilla r, Y uclid к а б и л а р к и р а д и .
Б а р ч а а в т о м о б и л л а р , ўз н а в б а т и д а ю к ё к и п а с с а ж и р ­
л а р т а ш у в ч и т р а н с п о р т а в т о м о б и л л а р и г а ва т р а н с п о р т
а в т о м о б и л л а р и б ў л м а га н м ах су с а в т о м о б и л л а р г а б ў л и н а -
ю

---

д и . М ахсус а в т о м о б и л л а р г а ўт ў ч и р у в ч и , к о м му н ал х и зм а т
(сув с е п у в ч и , су п у р у в ч и , ах л ат ва б о ш қ а ч и қ и н д и л а р т а ­
ш увчи ва ҳ .к ) э т у в ч и , а в т о к р а н л а р , с а н и т а р и я а в т о м о б и л ­
л а р и , т и б б и й т е з ё р д а м а в т о м о б и л л а р и , т е х н и к ё р д ам ва 
у с т и га у ст ах о н а ў р н а т и л г а н , с п о р т а в т о м о б и л л а р и ва ш у 
к аб и л ар ки ради .
Т р а н с п о р т а в т о м о б и л ь ва а в т о п о е з д л а р и ўз н а в б а ти д а
ю к ва п а с с а ж и р т а ш у в ч и х и л л а р га б ў л и н а д и . П а с с а ж и р
а в т о м о б и л л а р ав т о б у с ва е н ги л а в т о м о б и л л а р г а б ў л и н а - 
д и . Ю к т а ш у в ч и , ав т о б у с ва е н г и л а в т о м о б и л л а р ўз к о н ­
с т р у к т и в с х е м а л а р и га б и н о а н я н а б ў л и н а д и л а р . Ю к а в ­
т о м о б и л л а р и ўз н а в б а т и д а б и р б ў ғи н л и а в т о м о б и л л а р г а
ва и к к и ва у н д а н о р т и қ б ў ғи н л и а в т о п о е з д л а р г а б ў л и н а - 
д и . А в т о п о е зд л а р а в т о м о б и л ь -т я г а ч т и р к а м а ё к и э га р л и
я р и м т и р к а м а л и б ў л и ш л а р и м у м к и н .
О л д и н ги д а в р л а р д а б и р б ў ғи н л и ва и к к и (у н д а н ҳам 
о р т и қ ) б ў ғи н л и а в т о п о е з д л а р уч ун қу в в ати ю қ о р и а в т о ­
м о б и л л а р я р а т и л га н б ў л с а , ҳ о зи р ги к у н д а б у н д а й а в т о ­
м о б и л л а р о қ и л о н а қ и с о б л а н м а й д и . Ҳ о з и р г и д а в р ж ад ал 
ва к ў п и н ч а п о т о к т р а н с п о р т ҳ а р а к а т и д а ги б а р ч а ҳ а р а к а т - 
л а н у в ч и т р а н с п о р т б и р и к м а л а р и т ў л и қ м а с с а л а р и д а н
қ а т ъ и н а за р б и р хил т о р т у в -т е з л и к х у с у с и я т л и , т е з л а н и ш
ва т о р м о з л а н и ш и б и р хи л б ў л и ш и т а қ о з о э т и л а д и . Б у- 
н и н г учун т р а н с п о р т б и р и к м а л а р и т ў л и қ м а с с а л а р и га м о с 
к ел у в ч и д в и г а т е л ь қ у в в а т л а р и г а э га б ў л и ш и л о з и м . Б у н ­
д а й қ у в в ат га э га б ў л м а га н т а қ д и р д а йўл ў т к а з и ш х у су си - 
я т и д а н т ў ла ф о й д а л а н и б б ў л м а й д и . Ш у н и н г уч ун б и р
б ў ғи н л и а в т о м о б и л л а р д в и г а т е л и н и н г қу в в ати а в т о п о е з д - 
л а р н и к и г а н и с б а т а н к а м б ў л и ш и и қ т и с о д и й т о м о н д а н
ў зи н и о к д а й д и . Т я г а ч л и а в т о м о б и л л а р куч у з а т м а с и ва 
т о р м о з м е х а н и з м л а р и б и р б ў ғи н л и а в т о м о б и л л а р н и к и -
д ан ж и д д и й ф а р қ қ и л и ш и л о з и м .
Э га р л и т яга ч ва я р и м т и р к а м а л и а в т о п о е з д л а р б и зд а
ва ч ет д а в л а т л а р д а к е н г қ ў л л а н и л а д и ва у л а р д а н а н ч а с а ­
м а р ал и ф о й д а л а н и л а д и .
Ю к ав т о м о б и л л а р и н и т а с н и ф л а ш н и н г а с о с и й й ў н ал и ш - 
л а р и д а н б и р и у л а р н и ў л ч а м л а р и г а к ў р а г р а д а ц и я л а ш д и р . 
Ю к а в т о м о б и л л а р и у ч у н б у н д а й ў л ч а м л а р қ а т о р и г а , э н г
а в в а л о , ю к к ў т а р у в ч а н л и к ё к и у л ар м а с с а о ғ и р л и г и н и к и - 
р и т и ш м у м к и н . Т р а н с п о р т и с т е ъ м о л ч и л а р и ва т р а н с п о р т
И

---

х о д и м л а р и уч ун а в т о м о б и л л а р н и н г ю к к ў т а р у в ч а н л и г и
к ў п р о қ а ҳ а м и я т г а э г а . Б у к ў р с а т к и ч а в т о м о б и л л а р н и н г
т а ш у в ч а н л и к х у с у с и я т и н и кў р сатад и . Ҳ о зи р ги кун д а б и зд а 
ва М Д Ҳ г а а ъ з о б о ш қ а д а в л а т л а р д а ю к к ў т а р у в ч а н л и г и г а
к ў р а ю к а в т о м о б и л л а р и б е ш гуруҳга б ў л и н а д и . Ю к к ў т а - 
р у в ч а н л и г и 0 ,5 т га ч а б ў л г а н ж у д а к а м ю к к ў т а р у в ч и
а в т о м о б и л л а р (е н г и л а в т о м о б и л ь ш а с с и с и д а я р а т и л г а н ); 
ю к к ў т а р у в ч а н л и г и 0 ,5 т д а н 2 ,0 т гач а б ў л г а н к а м ю к 
к ў т а р у в ч и а в т о м о б и л л а р ; 2 ,0 т д а н 5 .0 т га ч а ў р т а ч а ю к 
к ў т а р у в ч и а в т о м о б и л л а р ; ю к к ў т а р у в ч а н л и г и 5 ,0 т ва у н ­
д а н к а т т а ; б и р ў қ қ а 100 к Н (1 0 т к ) ва ж у ф т ў қ л а р г а э с а
180 к Н (1 8 т к ) д а н о р т и қ ю к т а ш у в ч и а в т о м о б и л л а р к и р а ­
д и .
Ю к кў тар у в ч аи л и ги к и ч и к (2 ,0 т гача) а в т о м о б и л л а р ю к 
о б о р о т и к атта б ў л м а га и к и ч и к х ў ж а л и к ф и р м а л а р и , с ав д о
таш к и л о тл а р и , м ак таб о ш х о н ал ар и ва ш у каби таш к и л о тл ар
ҳам да я к к а қ и ш л о қ х ў ж а л и к л а р и ф и р м ал ар и га хи зм ат кўрса- 
т и ш учун зар у р д и р .
Ў р т а ч а ю к к ў т а р у в ч а н л и к к а (2 ,0 т д а н 5 ,0 т гача) эга 
а в т о м о б и л л а р с а н о а т , қ и ш л о қ х ў ж а л и г и о б ъ е к т л а р и , қ у р и - 
л и ш ва ш у к аб и б о ш қ а т а ш к и л о т л а р н и н г о ғ и р р о қ ю к л а - 
р и н и т а ш и ш учун х и з м а т қ и л ад и .
Ю к к ў т а р у в ч ан л и ги к атта (5 ,0 т д ан о р т и қ ) а в т о м о ­
б и л л а р қ у в в а т и к атта ва м у н т азам ю к о қ и м л а р и н и қ а т т и қ
қ о п л а м а л и м а г и с т р а л й ў л л а р д а қ а н о а т л а н т и р и ш у ч у н
х и зм а т қ и л ад и . К е й и н г и й и л л а р д а б у н д ай а в т о м о б и л л а р - 
д ан ш аҳ ар ва й и р и к аҳ о л и п у н к т л а р и д а ҳам ю к л а р н и т а ­
ш и ш д а , т о ғ-р у д а с а н о а т и ҳ ам д а й и р и к с а н о а т к о р х о н а - 
л а р и ю к л а р и н и т а ш и ш д а к е н г ф о й д а л а н и л м о к д а .
Р и в о ж л а н г а н х о р и ж и й д а в л а т л а р д а ю к а в т о м о б и л л а ­
ри ў л ч а м л а р и м е з о н и с и ф а т и д а у л а р н и н г т ў л и қ м а с с а
о г и р л и г и қ ў л л а н и л а д и . Б у н и н г а с о с и й са б а б и ҳар хи л и х ­
т и с о с л а ш т и р и л г а н , ку зо в м а с с а л а р и ҳам ҳар хил б ў лган
а в т о м о б и л л а р д а н к е н г ф о й д а л а н и ш д и р .
Узок, м а н з и л л а р г а , я ъ н и ш аҳ ар (в и л о я т )л а р а р о ҳ ам д а 
д а в л а т л а р а р о ю к о қ и м л а р и н и т а ъ м и н л а ш д а кўп ю к кўта- 
р а о л у в ч и а в т о п о е зд л а р д а н ф о й д а л а н и л а д и .Б у н д а й а в т о ­
п о е зд л а р к о н с т р у к ц и я с и ўз т о р т и ш -т е з л и к х у су си я тл ар и га 
к ў р а б и р -б и р и д а н ф а р қ қ и л а д и . М а с а л а н , улар к а б и н а - 
си д а ухлаб х о р д и қ ч и қ а р и ш ж о й л а р и ҳам б ў л и ш и м у м -
12

---

к и н . Ш у н и н г учун ҳам у л а р н и т а с н и ф л а ш д а а л о ҳ и д а хусу- 
с и я т л ар н и ҳисоб га олу вч и та л а б л а р н а за р д а ту ти лган . Б ар ч а 
ю к т аш у в ч и ав т о м о б и л л а р и к к и гуруҳга б ў л и н а д и : у н и в е р ­
сал в а зи ф а л и , б о р т л и к у зо в га э г а ҳ ам д а и х т и с о с л а ш т и р и л ­
ган к у з о в л и , я ъ н и у л а р н и н г к о н с т р у к ц и я с и ан и к, б и р ёки
б и р н еч а хи л ю к т а ш и ш г а м ў л ж а л л а н г а н . И х т и с о с л а ш т и ­
р и л г а н к у з о в л и а в т о м о б и л л а р у н и в е р с а л к у з о в л и
автом обилларга ни сбатан таш илувчи ю к лар си ф а т и н и ю қори 
д ар аж ад а сақ л аб б о р и ш и б и л а н я қ қ о л а ж р а л и б туради . Б у н ­
д ай ав т о м о б и л л ар о р т и ш -т у ш и р и ш о п е р а ц и я л а р и н и ен ги л - 
л а ш т и р и ш ва ул ар н и б аж ар и ш га с а р ф л ан ад и ган в ақ т н и қи с- 
қ а р т и р и ш и м к о н и я т и г а эга. А с о с и й ва к е ш - ф о й д а л а н а д и - 
ган и х т и с о л а ш т и р и л ган а в т о м о б и л л а р қ а т о р и г а қ у й и д а ги - 
лар : с а м о с в а л к у з о в л и , ф у р го н к у з о в л и , ц и с т е р н а л и , к о н ­
т е й н е р , п а н е л , ёгоч ва ц е м е н т т а ш и ш г а м о с л а ш т и р и л г а н
авто м о б и л л ар ки ради .
А к с а р и я т а в т о м о б и л л а р к у з о в и н и н г к о и с т р у к ц и я с и г а
кўра у н и в е р са л п л а т ф о р м а л и ҳ ам д а с т а н д а р т б о р тл и у м у м - 
т р а н с п о р т ҳ ар хи л ю к л а р т а ш у в ч и а в т о м о б и л л а р д и р . Б у н ­
д а й а в т о м о б и л л а р п л а т ф о р м а с и б о р тл и ёк и б о р т с и з қ и л и б
и ш л а н г а н б ў л и ш и м у м к и н . Б о р т с и з п л а т ф о р м а л и а в т о ­
м о б и л л а р н и н г к у зо ви о г и р ва й и р и к г а б а р и т л и , б ў л и н - 
м а й д и га н ю к л а р н и т а ш и ш г а м ў л ж а л л а н г а н . Б аъ зи ,ҳол- 
л а р д а ҳ аж м и к атта е н ги л ю к л а р н и т а ш и ш д а а в т о м о б н л - 
л а р н и н г к ў т а р у в ч а н л и г и д а н т ў л и қ ф о й д а л а н и ш м а қ с а д и - 
д а с т а н д а р т т а л а б и д а н ч и қ м а г а н ҳ о л д а у л а р н и н г к у зо в
б о р т л а р и н и б а л а н д л а т и ш г а р у х сат б е р и л а д и . А й р и м ю к ­
л а р н и т а ш и ш д а у л а р н и ч а н г ва ё ғ и н г а р ч и л и к д а н с а қ л а ш
м а қ с а д и д а к у з о в н и н г у сти т е н т б и л а н ё п и л и ш и ҳам м у м ­
к и н . Б а ъ зи ф у р г о н а в т о м о б и л л а р к у з о в и қ у л ф л а н у в ч и
э ш и к л и б ў л и ш и \а м м у м к и н . Б у н д а й а в т о м о б и л л а р ю к ­
л а р н и ё г и н г а р ч и л и к ва ч а н г д а н г и н а я х ш и с а қ л а б қ о л м а й , 
а т м о с ф е р а ҳ а р о р а т и т а ъ с и р и д а н ҳам с и ф а т л и с а қ л а б б о ­
р и ш и м у м к и н . С о ч и л у в ч а н ва ую б т а ш и л а д и г а н ю к л а р
учун а в т о м о б и л н и н г к у зо в и ў зи а ғ д а р а д и г а н қ и л и б и ш ­
л а н г а н б ў л и ш и ҳам м у м к и н .
А в т о б у сл ар к о н с т р у к т и в с х е м а с и г а кў р а уч ту р га б ў л и - 
н и ш и м у м к и н : я к к а с а л о н л и ; б и р л а ш т и р и л г а н с а л о н л и ; 
ав т о б у с п о е зд л а р и , я ъ н и т и р к а м а л и ав т о б у с л а р . А к с а р и ­
я т ҳ о л л ар д а а м а л д а я к к а с а л о н л и а в т о б у с л а р қ ў л л а н и л а -
13

---

д и . Б и р л аш ти р и л га н (ёки я р и м т и р к а м а л и ) авто б у сл ар п а с ­
с а ж и р л ар о қ и м и катта бўлган м арш р у тл ар д а қ ў л л ан и л и б , ўз 
м а н е в р ч ан л и ги га к ў р а ш аҳ ар л ар д аги й ў л -к ў ч ал ар га к ў п р о қ
м о с л а н г а н бўлсши. П а с с а ж и р т а ш у в ч и т и р к а м а л и а в т о б у с ­
л а р ҳ а р а к а т х а в ф с и з л и г и н у қ таи н а з а р и д а н ж уда кам ҳ о л - 
л а р д а ги н а қ ў ллан и лад и .
А в т о б у с л а р г а б а р и т ў л ч а м л а р и ва с т а н д а р т т а л а б и г а
к ў р а б еш т а с и н ф г а б ў л и н а д и . А в т о б у с л а р н и э к с п л у а т а ­
ц и я қ и л у в ч и л а р н у қ т а и н а з а р и ч а а с о с и й ў лчам м е зо н и
авт о б у с с а л о н и н и н г с и ғ д и р у в ч а н л и г и , я ъ н и у н и н г н еч та 
п а с с а ж и р с и г д и р а о л и ш к ў р с а т к и ч и д и р . В а з и ф а с и ва 
ў р и н д и к д а р м и к д о р и га кўра у зу н л и ги б и р хи л б ў л ган а в - 
т о б у с л а р н и н г н о м и н а л с и ғ д и р у в ч а н л и г и т у р л и ч а б ў л и ш и
м у м к и н (1 -ж а д в а л ).
Б аж ар ад и ган в а зи ф а с и г а кўра авто б у сл ар қу й и д аги тур- 
л а р г а б ў л и н а д и : ш аҳ ар и ч и , ш аҳ ар а т р о ф и , ш а ҳ а р л а р а р о , 
саёҳат м ақсад и д а ф о й д ал а н и л а д и га н , қ и с қ а м асо ф ага (қ и ш - 
л о қ т у м а н л а р и ўртаси да) қ ат н о в ч и м ак таб ўқувч и лари учун, 
э к с к у р с и о н ва в а зи ф а с и у м у м и й бўлган авто б у сл ар . Д а в л а т
стан д ар т и га б и н о а н ш аҳар и ч и ва ш аҳар а т р о ф и авто б у сл а- 
ри «ш аҳар автобуслари» гуруҳига, ш аҳарлараро, саёҳат, қ и сқа 
м а с о ф а д а (қ и ш л о қ т у м а н л а р и ў р т аси д а) и ш л о в ч и ав т о б у с ­
л а р у з о қ м а с о ф а л а р г а қ а т н о в ч и а в т о б у с л а р гуруҳига к и р и - 
тилади.
Ҳ ар б и р п а с с а ж и р учун а м а л д а ги м е ъ ё р л ар га кўра к у ­
з о в н и н г п а с с а ж и р л а р с а л о н и н и н г т а я н ч м а й д о н и ҳар б и р
ў ти р у в ч и п а с с а ж и р учун к а м и д а 0,315 м 2, ҳ ар б и р т у р и б
кету вч и п а с с а ж и р учун к а м и д а 0 ,2 м 2 б ў л и ш и л о з и м . Б у н ­
д ай м е ъ ё р л а р г а к ў р а ав т о б у с с а л о н и п л а н и р о в к а с и д а г и
ў р и н д и қ л а р ва т у р и б кетувч и п а с саж и р л ар ж о й и н и н г ўзаро 
н и с б а т л а р и н и ў з г а р т и р и ш о р қ а л и т у р л и ч а с и ғ и м л а р г а эга 
б ў ли ш м у м к и н .
А в т о б у с л а р н и н г т е з л и к ва т о р т и ш х у с у с и я т л а р и н и б а - 
ҳ о л аш учун у л а р н и н г м а к с и м а л т е зл и г и ва бу м а к с и м а л
т е з л и к к а э р и ш и ш учун за р у р б ў лган в а қ т ҳ ам д а й ў л н и н г
э н г к атта қ и я л и г и н и е н г а о л и ш к ў р с а т к и ч л а р и д а н ф о й ­
д а л а н и л а д и .
А в т о б у с л а р м а к с и м а л т е з л и г и у л а р н и н г в а з и ф а с и б и ­
л а н б о ғ л и қ д и р : к а т т а ҳ а р а к а т т е з л и г и з а р у р б ў л м а г а н
ш аҳ а р и ч и ё к и ш аҳ а р а т р о ф и м а р ш р у т л а р и у ч у н б у қ и й -
14

---