9. 1- jadval
Avtomobil dvigatellarining ish rejimlarida ishlatilgan gazlardagi
zaharli moddalarning konsentratsiyasi (foiz hosobida)
|
|
Dvigatellarning ish rejimlari
|
|
Zaharli
|
|
|
|
|
|
|
|
Tezlanish
|
Sekinlashtirish
|
|
moddalar
|
Salt
|
O‘zgar-
|
|
jadalliligi 0 dan
|
jadalliligi 40 dan
|
|
|
ishlash
|
mas tezlik
|
40 km/s gacha
|
0 km/s gacha
|
|
|
|
|
|
|
|
Uglerod oksidi
|
0,5–8,5
|
0,3–3,5
|
2,5–5,0
|
1,8–4,5
|
|
|
|
|
|
|
|
Uglevodorodlar
|
0,03–0,12
|
0,02–0,6
|
0,12–0,17
|
0,23–0,44
|
|
|
|
|
|
|
|
Azot oksidlari
|
0,005–0,01
|
0,10–0,20
|
0,12–0,19
|
0,003–0,005
|
|
|
|
|
|
|
|
Atmosferaning ifloslanishi va zaharli moddalarning zararlilik darajasi ularning nisbiy zaharliligi hamda ishlatilgan gazlardagi miqdori bilangina emas, balki atmosferaga chiqarib tashlash jadal-liligi bilan ham belgilanadi. Bu ko‘rsatkich esa kuch agregatining ish rejimi va quvvatiga bog‘liq. Dvigatel chiqarib tashlaydigan moddalarning zaharlilik darajasini eng aniq tarzda baholash uchun amaldagi standartlarda ko‘zda tutilgan to‘liq sinov sikllari dvi-gatelning turli ish rejimlarini o‘z ichiga oladi.
2- jadvalda dizellar va benzinli dvigatellar nominal rejimda ishlaganida chiqarib tashlanadigan zaharli moddalar miqdoriga doir o‘rtacha qiyosiy ma’lumotlar keltirilgan.
235
|
|
|
|
9. 2- jadval
|
|
Ishlatilgan gazlardagi zaharli moddalar miqdori
|
|
|
Solislitirma chiqindi,
|
Hajm bo‘yicha
|
|
Zaharli moddalar
|
g/k W soat
|
konsentratsiya, %
|
|
|
benzinli
|
dizelli
|
benzinli
|
dizelli
|
|
|
|
|
|
|
|
Uglerod oksidi
|
70–180
|
4–5,5
|
6 gacha
|
0,2 dan kam
|
|
Azot oksidlari
|
27
|
12–19
|
0,5
|
0,25
|
|
Uglevodorodlar
|
14–140
|
2–4
|
0,05 gacha
|
0,01 dan kam
|
|
Aldegidlar
|
3,4
|
0,14–0,2
|
0,03
|
0,002
|
|
Oltingugugrt angi
|
0,28
|
0,95
|
0,008
|
0,03
|
|
dridi
|
|
|
|
|
|
|
Qurum
|
0,4
|
1,4–2,0
|
0,05*
|
0,25*
|
|
* g/m2 da
|
|
|
|
|
|
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ishlatilgan gazlarning zaharliligini belgilovchi asosiy tarkibiy qismlar benzinda ishlaydigan dvigatel-larda azot oksidlari va uglerod oksidi, dizellarda esa azot oksidlari va qurumdan iborat.
Nazorat savollari:
Etillangan benzinlarni ishlatish qoidalarini aytib bering.
Etillangan benzin bilan zaharlanganlarga birinchi tibbiy yordam qanday ko‘rsatiladi?
Etillangan benzin bilan ishlanganida zaharlanishning oldini olish uchun qanday chora-tadbirlarni qo‘llash lozim?
Azot oksidlari va uglevodorodlar qanday kasalliklarni keltirib chiqaradi?
Aldegidlar va oltingugurt birikmalari qanday kasalliklarni keltirib chiqaradi?
Yonilg‘i-moylash materiallarining yong‘in va portlash jihatidan xavfliligi to‘g‘risida gapirib bering.
ATKlarda yong‘in va portlashga qarshi qanday tadbirlar amalga oshiriladi?
Zaharli chiqindilarning o‘simlik va hayvonot dunyosiga ta’siri haqi-da aytib bering.
236
X BOB. REZINA MATERIALLARI
1. Rezinalar haqida umumiy ma’lumotlar
Rezina buyumlar xalq xo‘jaligining barcha sohalarida, ayniqsa, traktor va avtomobil sanoatida keng qo‘llaniladi, chunki rezinaning asosiy tarkibiy qismi hisoblangan kauchuk juda elastik bo‘ladi. Rezina juda kuchli (1000 foizgacha) deformatsiyalanishi mumkin, lekin yuklanish olinganidan keyin rezina avvalgi holatiga deyarli butunlay qaytadi. Bundan tashqari, rezinaning kimyoviy chidamli ligi, yemirilishga qarshilik ko‘rsatish qobiliyati yuqori, yaxshi elektr izolatsion xossalarga ega, zichligi uncha katta emas. Hozir-gi zamon avtomobillarida bir necha yuz xil rezina detallar mav-jud. Ishlab chiqariladigan kauchukning anchagina qismi (taxminan 60 foizi) avtotraktor texnikasi uchun shinalar ishlab chiqarishga sarflanadi.
Har qanday rezinali materialning asosi kauchuk bo‘lib, zamo naviy yengil avtomobillarda 300 tagacha nomdagi umumiy soni 500–600 ta bo‘lgan detallar (yuk avtomobillarida esa 200 tadan 500 tagacha detali) rezinadan tayyorlangan bo‘lib, bu detallarni tayyorlash uchun 250–400 kg kauchuk, ya’ni 500–800 kg rezi-na materiallar sarflanadi, 40 t yuk ko‘tara oladigan MAЗ markali avtomobillarning faqatgina shinalari 4000 kg ni tashkil etadi. Avto-mobillarga sarflanadigan rezina materiallarining umumiy massasi avtomobil massasining 8–9 foizini, shu bilan birga, avtomobilning umumiy tannarxining 10–40 foizini tashkil etadi, bundan ko‘rina-diki rezina qimmatbaho va kamyob materialdir.
Rezinadan texnikada keng ko‘lamda foydalanishga sabab qu yidagilardir:
– materialning yuqori elastiklik xususiyatiga egaligi (yuqori si-fatli rezinalar uchun cho‘zilishdagi solishtirma uzayish 1000 foizga yetadi);
237
– yetarli darajada mustahkamlikka egaligi (rezinalarning eng yaxshi navlarining uzilishdagi mustahkamligi 40 MPa ga yetadi);
– gazni juda kam miqdorda o‘tkazishi va suvni butunlay o‘tkaz masligi;
– yuqori dielektrik xususiyatlari.
Yuqorida sanab o‘tilgan xususiyatlarga asoslangan holda rezina-li materiallardan turli-tuman rezinotexnik buyumlar: shinalar, bikir shlanglar, amortizatorlar, tasmali uzatmalar, qistirmalar, salniklar, muftalar, transport tasmalari ishlab chiqariladi. Kabel, o‘tkazgich, elektromashinalar va jihozlar ishlab chiqarishda rezinalardan elek-troizolatsiyasi sifatida foydalanilishini ta’kidlab o‘tish lozim.
2. Kauchuk ishlab chiqarish
Ilgari kauchukli o‘simlik shirasidan olinadigan tabiiy kauchuk (TK)dan foydalanilardi. Rezina ishlab chiqarish ko‘payishi bilan kauchuk yetishmay qoldi. Hozirgi paytda rezinalarning anchagina qismi neftni qayta ishlash mahsulotlari hisoblangan turli sintetik kauchuklar (SK) asosida tayyorlanadi. Ammo dastlabki paytda sintetik kauchukdan olingan rezinalarning fizik-mexanik xossala-ri tabiiy kauchukdan tayyorlangan rezinanikiga qaraganda yomon edi (mustahkamligi, nisbiy cho‘zilishi, yeyilishga va sovuqqa chi-damliligi past edi). Lekin neft-kimyo sanoatining yutuqlari tabiiy kauchukdan olingan rezinalardan ishlab chiqarish imkonini beradi.
Kauchuk yuqori molekular birikma bo‘lib, molekula mas-sasi 100–500 mingga teng (raqam molekula vodorod atomidan necha barobar og‘ir ekanligini ko‘rsatadi). Polimerning katta uzun molekulasi yumaloqlanishga harakat qiladi, lekin bunga moleku-lalarning o‘zaro ta’sir kuchi qarshilik ko‘rsatadi. Shuning uchun ham kauchuk juda elastik bo‘ladi.
Tabiiy kauchuk (TK) Braziliyada o‘sadigan geveya daraxtining kauchuk tashuvchilari (shirasi)dan olinadi. Iqlim sharoitiga ko‘ra mamlakatimizda geveya daraxtini o‘stirish mumkin emas, boshqa tarkibdagi kauchuk tashuvchilari bo‘lgan o‘simliklar ishlab chiqa-
238
rish ahamiyatiga ega emas. Shuning uchun mamlakatimizda rezina sanoatining xomashyosi sifatida sintetik kauchuklardan foydala-niladi. SKning vatani sobiq Ittifoqdir. 1932- yilda dunyoda birin-chi marta S. V. Lebedev uslubiga asosan zavod sharoitida butadi-yenli SK sintez qilingan. Bu kauchuk uchta harf bilan markalanadi
– СКБ. СКБ o‘zining sifati bo‘yicha tabiiy kauchukdan anchagi-na yomon, shuning uchun uni boshqa SKlar siqib chiqarmoqda. O‘tgan asrning 60- yillari boshlarida stereoregulatorli butadiyenli kauchuk SKD ishlab chiqarildi. Bu kauchuklar elastikligi bo‘yicha
TKlardan qolishmaydi, yeyilishga va sovuq ta’siriga chidamliligiga ko‘ra TKlardan yaxshiroq.
Stereoregulatorli SKlardan eng istiqbolligi izorenli kauchuk
СКИ (masalan, СКИ–3)dir. Uning formulasi, xossalari TKniki bi-lan bir xil bo‘lganligi uchun o‘rnini uning to‘la bosa oladi.
Avtomobillarning rezinali detallarini tayyorlashda monomerlar-ni polimerizatsiyalash mahsulotlaridan keng foydalaniladi.
Istiqbolli universal SKlarga butilkauchuk-izobutilenni-izopren bilan sopolimeri kiradi. Bu material avtomobil kamerlarini ishlab chiqarishdagi eng yaxshi materiallardandir (u yuqori gaz o‘tkaz maslik xususiyatiga ega).
Hozirda 200 turdan ortiq SKlar mavjud. Kauchuklarning asosiy xususiyatlari va ishlatilish sohasi to‘g‘risida ma’lumotlar 10. 1- jad-valda keltirilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |