Avtomobil elektr jihozlarini ishlatish, diagnostika qilish va

Generator qurilmalarida nosozliklarning yuzaga kelish sabablari,
ularning diagnostikasi va bartaraf etish usullari
Nosozlik
sabablari
Diagnostika
usullari
Bartaraf etish
usullari
Generator qurilmasi akkumulator batareyasini
zaryad qila olmaydi
Shkiv yeyilganligi
yoki tasma tarangligi
yetarli bo‘lmagani
uchun tasmaning uzi-
lishi yoki sirpanishi.
Uzatma ko‘zdan ke-
chiriladi, tasmaning
egilish qiymati
tekshiriladi.
Òasma almashtiriladi.
Belgilangan me’yor-
larga mos ravishda tas-
maning tarangligi soz-
lanadi yoki shkiv al-
mashtiriladi.
2.51-rasm. 
Tranzistorni
tekshirish:
a 
— emitter-kollektor
o‘tish yo‘lini tekshirish;
b 
— emitter-baza o‘tish yo‘lini
tekshirish; 
d 
— kollektor-
baza o‘tish yo‘lini
tekshirish.
a
b
d

---

63
Generator quril-
masi va AKB zan-
jirlaridagi bog‘-
lovchi shteker-
larda kontakt yo‘q
yoki uzilish bor.
Generator va AKB (+)
klemmalaridagi kuchla-
nish uzoq masofani yori-
tish farasi ulangan va dvi-
gatelning o‘rtacha ayla-
nishlar chastotasida volt-
metr bilan o‘lchanadi
yoki tester yordamida
uzilish joyi aniqlanadi.
Kontaktni tiklash, uzi-
lishlarni bartaraf etish.
AKBning ishdan
chiqishi.
AKB holati yuklama
sanchqisi bilan
tekshiriladi.
Zarurat bo‘lganda AKB
almashtiriladi.
Cho‘tkalarning
yeyilishi, osilib
qolishi yoki kon-
takt halqalarining
yeyilishi.
Cho‘tka uzeli holati (pru-
jina kuchi, cho‘tka ba-
landligi) tekshiriladi va u
chang hamda ifloslikdan
tozalanadi.
Cho‘tka ushlagich de-
formatsiyalangan holda
almashtiriladi. Ishlab
yeyilgan kontakt halqa-
lari yo‘niladi.
Uyg‘otish zanji-
rida uzilish.
Uyg‘otish g‘altagi uchlik-
larini kontakt halqalariga
kavsharlash sifati tekshi-
riladi.
Uzilib qolgan uchlik-
lar qayta kavsharlanadi.
Uyg‘otish chulg‘amida
ichki uzilish bo‘lsa ,
chulg‘am yig‘ma holda
almashtiriladi.
Stator chulg‘ami-
ning birorta faza-
sida o‘ramlararo
tutashuv.
Statorga nisbatan faza
chulg‘amlari izolatsiyasi
sifati ommetrda tekshi-
riladi.
Uzilish yoki o‘ramlar-
aro tutashuv bo‘lsa, sta-
tor yangisiga almashtiri-
ladi yoki ta’mirlanadi.
Òo‘g‘rilagich blo-
kining diodi te-
shilgan yoki
uzilgan.
Ommetr yoki nazorat
lampasi yordami bilan
diodlarning to‘g‘ri va tes-
kari o‘tkazuvchanligi tek-
shiriladi.
Òo‘g‘rilagich bloki al-
mashtiriladi.
Integral kuchla-
nish rostlagichi-
ning ishdan chi-
qishi.
Uyg‘otish chulg‘amining
birorta uchi «massa»ga
ulangan generatorlarda
«Ø» va (+) qisqichlarini
uyg‘otish chulg‘amining
ikkitali izolatsiya qilingan
uchi generatorlar uchun
«Ø» va «massa»ning qisqa
vaqtda bir-biriga tekkizil-
ganda voltmetr kattaroq
kuchlanishni ko‘rsatadi.
Kuchlanish rostlagich
almashtiriladi.

---

64
Òebranuvchan yoki
kontaktli-tranzistorli
kuchlanish rostla-
gichning ishdan
chiqishi.
Prujinaning taranglik
kuchi tekshiriladi.
Prujinaning taranglik
kuchi sozlanadi.
Generator qurilmasi ishlagan paytda yuqori
darajada gi shovqin
Podshipniklarda moy-
ning yetarli emasligi
yoki yo‘qligi.
Podshipniklar holati
tekshiriladi.
Podshipniklar yuviladi
va moylanadi. O‘ta
yeyilgan podshipniklar
almashtiriladi.
Separatorning yemiri-
lishi va podshipnik-
ning tiqilib qolishi,
podshipnik tashqi qo-
big‘ining qopqoq
o‘tirgan joyda
aylanishi.
Qo‘l bilan rotor va-
lini aylantirib tekshi-
riladi.
Podshipnik va qopqoq
almashtiriladi.
Qopqoqdagi podship-
nikning ishlab yeyil-
ganligi.
Qo‘l bilan rotor va-
lini aylantirib tekshi-
riladi.
Podshipnik va qopqoq
almashtiriladi.
Generator qurilmasi AKBni o‘ta zaryadlash holati
(elektrolitning «qaynashi»)
AKB nosozligi (akku-
mulatorda qisqa tuta-
shuv bor).
Elektrolit zichligi va
AKB kuchlanishi tek-
shiriladi.
AKB almashtiriladi
yoki ta’mirlanadi.
Generator (+) klem-
masidan o‘t oldirish
kaliti va kuchlanish
rostlagichiga cha bo‘l-
gan joyda o‘tish qar-
shiligi ortib ketishi.
Zanjirdagi o‘tish qar-
shiligi yoki zanjirning
ayrim uchastkalarida
kuchlanish o‘lcha-
nadi.
Kontakt tiklanadi.
Elementlarning te-
shilishi tufayli kuch-
lanish rostlagichi-
ning nosozligi.
Rostlagich o‘rniga
elektr lampasi ulan-
ganda AKB zaryad-
lansa, rostlagich ish-
dan chiqqan.
Zaruriyat bo‘lsa, rost-
lagich yangisiga al-
mashtiriladi.

---

65
3-bob.
ISHGA ÒUSHIRISH ÒIZIMI
3.1. Ishga tushirish tizimining ekspluatatsiya rejimlari
Avtomobil dvigatelini ishga tushirish tizimi akkumulatorlar
batareyasi, startyor, boshqarish apparatlari (startyorni ulash kaliti,
tortish va qo‘shimcha rele), ishga tushirishni yengillashtiruvchi
moslamalar, shuningdek, o‘tkazgichlardan tashkil topgan. Eski
rusumdagi ÃÀÇ-51, ÃÀÇ-52, ÇÈË-164 va boshqa bir qator
avtomobillarda startyor bevosita haydovchi tomonidan pedal yoki
mexanik uzatma yordamida boshqarilgan. Zamonaviy avtomobil-
larda startyor, uning korpusiga o‘rnatilgan elektromagnit tortish
relesi yordamida ishga tushiriladi.
Ishga tushirish tizimi me’yorida ishlashini ta’minlash
uchun uning tavsifnomasi ichki yonuv dvigateli tavsifnomasi
bilan mos kelishi va startyor tirsakli valni minimal aylanishlar
chastotasi bilan aylantirishi zarur. Ma’lumki, ishga tushirishning
minimal aylanishlar chastotasi motor konstruksiyasi, yonilg‘i turi
va haroratga bog‘liq bo‘lib, benzinli dvigatellar uchun — 15°C da
40—60 
l
/daqiqani tashkil
qiladi. Minimal ishga
tushirish chastotasining
haroratga bog‘liqligi
ichki yonuv dvigatelini
ishga tushirish tavsifno-
malaridan biri hisobla-
nadi (3.1-rasm). Ikkin-
chi ishga tushirish tav-
sifnomasi — bu tirsakli
valning buralishiga qar-
shilik momentining ayla-
nishlar chastotasiga (turli
haroratlarda) bog‘liqli-
gidir (3.2-rasm). 3.1 va
80
70
60
50
40
30
20
–32 –28 –24 –20 –16 –12 –8 –4
0
Harorat, °C
Mi
nim
a
l a
yla
n
is
h
la
r
chas
to
ta
si
, l
/daqi
qa
3.1-rasm.
Dvigatelning minimal ishga
tushirish chastotasining haroratga
bog‘liqligi.

---

66
3.2-rasmlardan ko‘rinib turibdiki, ha-
roratning pasayishi minimal ishga tu-
shirish chastotasi ham, qarshilik mo-
menti ham ortar ekan, ya’ni ishga
tushirish tavsifnomasi yomonlashadi.
Minimal ishga tushirish chastotasi or-
tishi yonilg‘ining bug‘lanish tezligi-
ning kamayishi bilan bog‘liq bo‘lsa,
qarshilik momentining o‘sishiga dvi-
gatelning ishqalanuvchi yuzalaridagi
(porshen halqalari va silindr devor-
chalari, tirsakli val bo‘yinchalari va
podshipniklar va boshq.) ishqalanish
kuchining ortishi sabab bo‘ladi. Ish-
qalanuvchi yuzalar orasidagi yupqa
moy qatlamining quyushqoqligining
o‘zgarishi ishqalanish kuchlarining
qiymatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ha-
rorat pasayishi bilan moyning qovushqoqligi ortadi va demak,
qarshilik momenti ham ortadi.
Ishga tushirish tizimining tavsifnomasi (3.3-rasm) startyor
quvvati 
Ð
ñ
, aylanishlar soni 
n
c
, burovchi momenti 
M
ñ
 
va startyor
qisqichlaridagi kuchlanish 
U
c
 
ning iste’mol toki 
I
c
 
ga bog‘liq-
ligini tasvirlaydi. Startyor elektr
energiyasi quvvati cheklangan
tok manbayi — akkumula-
torlar batareyasidan oladi. Shu-
ning uchun startyorning quv-
vati va burovchi momenti be-
vosita akkumulatorlar batare-
yasining tavsifnomalariga bog‘-
liq. Ayniqsa, akkumulatorlar
batareyasi elektroliti harorati-
ning pasayishi bilan startyor-
ning tavsifnomasi yomon-
lashadi (3.3-rasm). Chunki ha-
rorat pasayishi bilan akkumu-
latorning ichki qarshiligi or-
tadi, uning sig‘imi va qisqichla-
ridagi kuchlanishi kamayadi.
3.2-rasm.
Qarshilik
momentining tirsakli valning
aylanishlar chastotasiga va
haroratga bog‘liqligi.
Mk,N•m
200
–
25°C
150
100
0
100
1 5 0
–
20°C
–
15°C
–
10°C
–5°C
3.3-rasm.
Ishga tushirish tizimining
atrof-muhit harorati +20°C
va –20°C bo‘lgandagi
tavsifnomasi.
Harorat +20°C
bo‘lganda
Harorat –20°C
bo‘lganda
Ð,M
n,U
U
c
n
c
P
c
M
I
0
I
qt
I
c
50
n, min
–
1
- - - -

---

67
Òavsifnomadan startyorning ishlash jarayonidagi o‘ziga xos ikki
rejimni ajratish mumkin:
1. 
Òo‘la tormozlanish rejimi. 
Bu rejimda iste’mol toki «qisqa
tutashuv» tokiga, ya’ni 
I
qt
 
ga teng bo‘lib, aylanishlar chastotasi
n
c
=
0, burovchi moment 
Ì
ñ
 
esa o‘zining maksimal qiymatiga eri-
shadi.
2. 
Salt ishlash rejimi.
Bu rejimda tok salt ishlash toki 
I
0
ga teng,
aylanishlar chastotasi maksimal bo‘ladi.
Salt ishlash va to‘la tormozlanish rejimlari nazorat rejimlari
bo‘lib, startyorlarning texnik holatini tekshirishda ishlatiladi. Salt
ishlash rejimida aylanishlar chastotasi 
n
c
 
va iste’mol toki 
I
0
o‘lcha-
nib, olingan natijalarga ko‘ra, startyorning yig‘ilish sifati va mexanik
nosozliklari haqida xulosa chiqariladi. Òo‘la tormozlanish rejimida
iste’mol toki 
I
qt
, burovchi moment 
Ì
ñ
 
va startyor qisqichlaridagi
kuchlanish 
U
c
 
o‘lchanadi va startyorning elektr zanjirlaridagi no-
sozliklar aniqlanadi.
Ishga tushirish tizimining imkoniyatlarini baholash uchun dvi-
gatelning ishga tushirish tavsifnomasini (ma’lum belgilangan
haroratda qarshilik momentining tirsakli val aylanishlar chastotasiga
bog‘liqligi) ishga tushirish tizimi tavsifnomasi bilan ustma-ust joylash-
tiriladi (3.4-rasm). Egri chiziqlarning kesishish nuqtasi dvigatelni
ishga tushirib yuborish uchun zarur bo‘ladigan burovchi moment
va minimal aylanishlar chastotasining qiymatlarini belgilaydi.
Startyor salt ishlash reji-
mida, dvigatel ishga tushgan-
dan so‘ng juda qisqa vaqt ish-
laydi. Bu rejimda, yuqorida ta’-
kidlangandek, yakor aylanish-
lar chastotasi maksimal qiy-
matga erishadi. Shuningdek,
yakor chulg‘amlari va kollek-
torga ta’sir qiluvchi markazdan
qochma kuch ham maksimal
qiymatga erishadi. Bu hol chul-
g‘am va kollektorning sochilib
ketishiga olib kelishi mumkin.
Shuning uchun, salt ishlash
rejimida aylanishlar chastota-
sini imkon boricha kamaytirish
3.4-rasm.
Dvigatel va ishga
tushirish tizim tavsifnomalarini
bir-birining ustiga yotqizish:
1 
— dvigatelning qarshilik
momenti; 
2 
— startyordan
dvigatelga uzatilayotgan moment.
M
N•m
1
2
n, min
–1

---

68
usullari qo‘llaniladi. Doimiy tok elektr-
dvigateli valining aylanishlar chas-
totasi uyg‘otuvchi tok magnit oqi-
miga teskari proporsional. Uyg‘o-
tuvchi chulg‘am ketma-ket ulanganda
yuklama kamayishi bilan magnit oqim
ham kamayadi va yakorning ay-
lanishlar chastotasi salt ishlash re-
jimida 6000—8000 
l
/daqiqa, ba’zi hol-
larda (kichik o‘lchamli startyorlarda)
10000 
l
/daqiqaga yetishi mumkin.
Salt ishlash rejimida startyor yakorning aylanishlar chastota-
sini cheklash maqsadida uyg‘otuvchi chulg‘amlarni aralash ulash
sxemasidan foydalaniladi (3.5-rasm). Bunda uyg‘otuvchi chulg‘am
ko‘ndalang kesimi to‘rtburchak shaklida bo‘lgan qalin mis sim-
dan o‘ralgan, yakor zanjirga ketma-ket ulangan ikki yoki uchta
g‘altakdan 
(1) 
va yakor chulg‘amiga parallel ulangan ingichka,
ko‘ndalang kesimi aylana shaklidagi bitta yoki ikki g‘altak 
(2)
dan
tashkil topgan bo‘ladi. Parallel ulangan g‘altaklarning magnit
oqimi o‘zgarmas bo‘lib, startyorning yuklamasi deyarli bo‘lmaydi.
Shuning hisobiga salt ishlash rejimida startyor yakorining ayla-
nishlar chastotasini 6000—8000 
l
/daqiqa doirasida ushlab turiladi.