Avtomatika va energetika

7.1- rasm. Termoelektrik zanjirlar.a) t va t₀ haroratlarda ikki o‘tkazgich uchun; b) t haroratda uch o‘tkazgich uchun.



7.2- rasm. Termoelektrik zanjirga uchinchi o‘tkazgichni ulash chizmasi: a) termojuft kavsharining uchiga ulash; b) termoelektrodlarning birini uzish.

e_BA(t₀) — harorati t₀ bo‘lgan B o‘tkazgichdan A o‘tkazgichga o‘tadigan kontaktli potensiallar farqi.

Agar kavsharlangan uchlarning harorati bir xil bo‘lsa, TEYK nolga teng bo‘ladi, chunki ikkala kavsharda ham hosil bo‘lgan TEYKning qiymati bir-biriga teng bo‘lib, o‘zaro qarama-qarshi tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. Demak, t=t0 bo‘lsa, unda

E_AB(t; t₀) =0. (7.3)

Agarda uch o‘tkazgich A, B va C dan iborat o‘lchash joyini bir xil haroratda zanjirni tuzsak, unda energiyaning saqlanish qonunidan TEYKning yig‘indisi hosil bo‘lishini kutmasak ham bo‘ladi. Bu holatda elektr energiya issiqlik energiyasidan hosil bo‘ladi, issiqlik energiyasi esa bu holda faqat haroratlar farqidan hosil bo‘lishi mumkin:

E_ABC(t₀) = e_AB(t₀) + e_BC(t₀) + e_AC(t₀) =0, (7.4)

e_BC(t₀) + e_AC(t₀) = - e_AB(t₀). (7.5)

Ikki har xil o‘tkazgichdan (termoelektrodlardan) tuzilgan termojuft zanjirida TEYKni o‘lchash uchun o‘lchash asbobi talab etiladi. Asbobning ulanishi uchinchi o‘tkazgich A ning zanjirdavpaydo bo‘lishini taqozo etadi. Uchinchi o‘tkazgichni zanjirga ulash uchun ikki xil usuldan foydalaniladi: ulanmalardan biridagi zanjirga ulash (7.2- rasm, a) yoki termoelektrodlardan birini uzish (7.2- rasm, b).

Birinchi holatda asosan (ko‘p qo‘llaniladi) uchinchi o‘tkazgichni ulash joyi harorati termoelektrodlar uchining haroratlariga teng, ikkinchisida esa t noma’lum qiymatga ega.

Issiqlik texnikasining ayrim masalalarini hal qilish uchun haroratni o‘lchashda termoelektrik termometrlarni har xil ulash usullaridan foydalaniladi. Ulardan eng ko‘p tarqalgan usullari bu termobatareya va differensial termojuftdir (7.3- rasm, a va b).

Termoelektrik termometrlarning o‘zgartgich koeffitsiyentini ko‘paytirish uchun bir nechta termojuftni ketma-ket ulanishidan (termobatareyadan) foydalaniladi. Bunda, termojuftlar bilan hosil qilinayotgan TEYK bir-biriga qo‘shiladi, ya’ni n ta termojuftdan tashkil topgan termobatareyaning TEYKi alohida olingan termojuftning TEYKidan n marta ko‘p bo‘ladi.

7- rasmda termoelektrik termometrni o‘lchash asbobiga ulash chizmasi ko‘rsatilgan.