Avtomatika elementlarining prinsipial sxemalarda grafik ifodalanishi

3. 
Umumiy tushunchalar
 
Ma’lumki, kup xollarda ishga tushirish toklari kiymati juda kattalashib ketishida 
oqim liniyani bir vaktda ishga tushirishga imkon bermaydi, bu xolda mashinalarni 

---

26 
ma’lum ketma-ketlikda ishga tushirish kerak buladi. Bunga sabab, to‘xtab turgan 
mashinaga berilgan xom-ashyo tikilib kolishi xolati yuzaga ketadi. 
Masalan: oqim liniyasini tashkil etuvchi mashinalarni xom ashyoni qabul 
qilish tartibi buyicha belgilaymiz -1,2,3,…, (n-1), n. Agar birinchi mashinani ishga 
tushirib, ikkinchi mashinani ma’lum bir paytdan sung ishlatsak, ikkinchi mashinada 
xom-ashyo yigilib koladi. Shuning uchun okim liniyalari mashinalarini ishga 
tushirish xom ashyoga teskari yunalishda bajariladi, ya’ni n- mashinadan 1-
mashinaga qarab bajariladi. Shu bilan okim liniyasi mashinalarining xom-ashyo 
qabul qilishi ta’minlanadi. Tizimning tarkibiy tuzilishi sxemasi 34-rasmda 
kursatilgan. 
Avtomatik boshkarish tizimining ishini urganish uchun puls-para sxemasi 
ishlatiladi. 35-rasmda kursatilgan ijrochi organlar kontaktorlar vazifasini bajaradi 
shartli ravishda, okim liniyaning elektryuritmasi boshkarish ob’ekti sifatida 
kursatilgan. Sxemada ular N1,N2,N3,N4 indikator lampadagi mashinalar soniga teng. 
Ishga tushirish sxemasi 36-rasmda kursatilgan. 
4.Sxemaning ish tartibi 
Sxema ikki xil rejimda ishlaydi: 
1.
Qo‘l rejimi. 
2.
Avtomatik rejim. 
Sxemani ishga tushirganda N4, N3, N2, N1 indikator lampalari yoqiladi. 
Qo‘l rejimida ishlashda: S4 (28-25) tugmasi bosilganda K4 (27-22) kontaktor 
chulgami ulanadi. Bir vaqtning uzida u uzining kushuvchi kontakti K4 (23-25)ni 
ulaydi va K4 chulgamining boshqaruv tugmasi kuyib yuborilgan paytda kuchlanish 
bilan ta’minlaydi. 
Bir vaqtda K4 (29-33) kushuvchi kontakt K3 chulgami zanjirida 3 kontaktor 
zanjirini ishga tushirish uchun tayyorlaydi. 
S3 (28-29) tugmasini bosganda K3 (31-22) kontaktor chulg‘amiga kuchlanish 
beriladi va u o‘zining K3 (23-33) qo‘shuvchi kontakti bilan S3(23-29) tugmasi qo‘yib 
yuborilgan paytda zanjirni kuchlanish bilan ta’minlaydi. Bir paytda K3(35-39) 
kushuvchi kontakti 2 – kontaktor zanjirini ishga tushirish uchun tayyorlaydi. Shu 
paytning uzida 3-sxemadagi K4 va K9 kontaktlari ajraladi. N4, N3 indikator 
lampalari o‘chadi va 4 va 3 mashinalarni ishga tushganligini kursatadi. Oqim 
liniyaning 2 va 1 mashinalari xam S2 tugmasi bosilganda shu tartibda ishga tushadi. 
Avtomatik rejimda oqim liniya mashinalari puls-para yordamida ishga 
tushiriladi. Agar tizimga birinchi tok impuls (KT1) berilsa 4 kontaktor tok bilan 
ta’minlanmaydi, chunki u HL2 (23-25) kontakt zanjiri orqali boshqarilgani uchun juft 
impulsda ishlaydi. 
Ikkinchi juft impuls berilganda ya’ni KT2 vakt relesi 4 va 2 (23-25) (23-39) 
kontaktorlar zanjiridagi HL2 kontakti kushiladi. 4-kontaktor ishga tushib, 3-kontaktor 
zanjirini ishga tayerlaydi. 2-kontaktor ishlamaydi, chunki bu vaqtda K3 (35-39) 3-
kontaktor ajratgichi bilan chulgamni ta’minlovchi zanjir uzilgan xolda buladi. 
Tarmoqqa kaytadan tok impuls (KT1 vakt relesi kushilsa) berilsa 3 kontaktor 
(23-33-31-22) ning K 3 chulgamiga kuchlanishi beriladi. Bu xolda 3-kontaktor ishga 
tushadi va K3 (23-33 va 39-35) kushuvchi kontaktlarini kushadi. KT1-relesi ishdan 

---

27 
tuxtab turgan vaktda K3 (23-3) kontakti K3 chulgamini kuchlash bilan ta’minlaydi. 
K3 (35-39) kontakti 2-kontaktor zanjirini ishga tushishini ta’minlaydi. Keyingi juft 
impuls 2-kontaktor (23-39-35-37-22) zanjiriga kuchlanish berishni ta’minlaydi. Bir 
vaktning uzida 20 kontaktor K2 (41-45) kushuvchi kontakti bilan 1-kontaktor 
zanjirini ishga tayyorlaydi, shu bilan birga K2(23-39) kontakti, K2 chulgamini KL 2 
relesi uchirilgan xolda kuchlanish bilan ta’minlaydi. 
Keyingi tok impuls berilgan vaktda (HL1 kontakti kushilganda) (23-45) 
zanjiri orkali birinchi kontaktor K1 chulgamini kuchlanish bilan ta’minlaydi. Shu 
vaqtda K1 kontaktori ajratuvchi kontakti puls-parani uchiradi. Oqim linniya SBT-4 
tugmasi bilan uchiriladi. Bu xolda avtomatik ravishda 4 ta kontaktor chulgamlari 
ishdan tuxtaydi. 
34 – rasm. Oqim liniyasini avtomatik boshqarish tizimining tarkibiy sxemasi 
35- rasm. Indikator lampalarining ulanish tartibi