Avtomatika asoslari va ishlab cнiqarisн jarayonlarini avtomatlasнtirisн

Elektr datchiklar 
Parametrik datchiklar 
Generatorli 
datchiklar 
Rezistiv 
Elektromagnit 
Sig‘im 
In
d
u
k
ti
v
 
T
ran
sf
o
rmat
o
rl
i 
Mag
n
it
o
el
as
ti
k
 
Y
u
zas
i 
o‘z
gar
uv
ch
an
 
Mas
o
fa
si
 o
‘z
gar
uv
ch
an
 
D
iel
ek
tri
k
 s
in
g
d
iru
v
ch
an
li
k
 
In
d
u
k
ts
io
n
 
Fo
to
el
ek
tr
ik
 
P’ezo
el
ek
tri
k 
Po
ten
ts
io
me
tri
k
 
K
o
n
ta
k
tl
i 
(k
o‘m
ir
) 
(k
um
ir
 
T
en
zo
me
tri
k
 

---

 
13 
 
 
2.1-rasm.  Elektr datchiklarning turlanishi.  
 
 
 
 
 
Datchiklar va ular nazorat qiladigan kattaliklar 
 
2.1–jadval 
 
 
 
 
Nazorat  
 
qilinadigan  
 
kattaliklar 
     Datchiklar  turlari 
M
ex
a
ni
k
 
Elektr datchiklar 
Po
ten
ts
io
me
tri
k
 
 
 
 
 
 
T
en
zo
me
tri
k
 
In
d
u
k
ti
v
 
T
ermo
re
zi
to
rl
i 
Si
g‘i
m
 
Fo
to
re
zi
st
o
rl
i 
E
lek
tr
o
n
 
In
d
u
k
ts
io
n
 
P’ezo
el
ek
tr
 
T
ermo
el
ek
tr
i 
X
o
ll
 d
at
ch
ik
lar
i 
Fo
to
el
ek
tr
 
Gi
d
ra
v
li
k
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10  11  12  13  14  15 
1. Siljish 
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
+ 
- 
+ 
- 
- 
- 
+ 
+ 
+ 
2. Sath 
+ 
+ 
- 
+ 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
+ 
3. Tezlik 
+ 
- 
- 
- 
+ 
+ 
- 
- 
+ 
- 
- 
- 
+ 
+ 
4. Tezlanish 
+ 
- 
+ 
- 
- 
- 
- 
- 
+ 
+ 
- 
- 
- 
- 
5. Kuch 
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
+ 
- 
- 
6. Bosim 
+ 
- 
+ 
+ 
- 
+ 
- 
+ 
- 
+ 
- 
+ 
- 
+ 
7. Moment 
- 
+ 
+ 
+ 
- 
+ 
+ 
- 
- 
- 
- 
- 
+ 
+ 
8. Namlik 
- 
- 
- 
- 
+ 
+ 
- 
- 
- 
- 
+ 
- 
- 
- 
9. Harorat 
- 
- 
- 
- 
+ 
+ 
- 
- 
- 
- 
+ 
- 
- 
- 
10. Sarf 
- 
+ 
- 
+ 
- 
- 
+ 
- 
+ 
- 
- 
- 
- 
+ 

---

 
14 
11. Tebranish 
- 
+ 
+ 
+ 
- 
+ 
- 
- 
+ 
+ 
- 
+ 
- 
- 
 
Izoh: + nazorat qiladi, - nazorat qilmaydi 
 
 
2.2.  Datchiklarning asosiy parametrlari 
 
 
Datchiklarning turlari ko‘p bo‘lishiga qaramay, ular bir xildagi bir necha 
asosiy parametrlarga ega:  
1. Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga bog‘liqligi (2.2-
rasm).  
Statik  tavsifnomasi  chiziqli  datchiklar  (2.2-rasm,  a)  uchun  sezgirlik 
koeffitsienti o‘zgarmaydi. 
 
             b   
                          U  
 
 
 
 
U
1
 
 
 
 
 
 
       a  
 
 
 
                    U
2 
 
 
 
      
 
 
 
 
 
 
 
 
        
 
 
                         X
1
             X
2
                         X 
 
 
2.2-rasm. Datchiklarning statik tavsifnomalari. 
 
Statik  tavsifnomasi  nochiziqli  datchiklar  uchun  sezgirlik  koeffitsienti  turli 
nuqtalarda  (2.2-rasm,  b)  har  xil  bo‘ladi  va  bu  kattatik  differentsial  sezgirlik 
deyiladi. Uni aniqlash uchun quyidagi formula qo‘llaniladi: 
dx
y
dx
dy
К
с
/
/



 
    2.  Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining haqiqiy U
1
va 
uning hisoblangan U
2
 qiymatlarining farqi, ya’ni      
2
1
Y
Y
Y



                                                                           

---

 
15 
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           
3.  Datchikning nisbiy xatoligi -       
%
100
1
2


Y
Y

  
 
 
 
 
 
 
 
 
          
 4.  Datchikning  dinamik  tavsifnomasi  -  chiqish  signalining  vaqt  mobaynida 
o‘zgarilishini ko‘rsatadi. 
 
 
 
 
 
 
2.3.  Rezistiv datchiklar 
 
 
Rezistiv  datchiklar  chiziq  va  burchak  harakatlarni,  kuch  va  momentlar, 
tebranish  va  vibratsiyalar,  harakat  va  yorug‘lik  kabi  noelektr  kattaliklarni  nazorat 
qilish va o‘lchash jarayonlarida qo‘llaniladi.  
 
Rezistiv  datchiklar  guruhiga    potentsiometrik,  ko‘mir  (kontaktli), 
tenzometrik  kabi  datchiklar  (fotorezistiv,  termorezistiv)  kiradi.  Bunday  turdagi 
datchiklarning  ishlash  printsipi  nazorat  qilinayotgan  kattalikning  ta’sirida  uning 
aktiv qarshiligi o‘zgarilishiga asoslangan bo‘ladi. 
 
2.3.1. Potentsiometrik datchiklar 
 
 
Potentsiometrik  datchiklarda  nazorat  qilinayotgan  harakat  sezgir 
elementga  uzatilib  uning  qarshiligi  hisobiga  o‘zgaruvchan  yoki  o‘zgarmas 
kuchlanishga aylantiriladi (2.3- rasm). 
Potentsiometrning  harakatlanuvchi  kontakti  nazorat  qilinayotgan  harakatga 
bog‘langan  bo‘lib,  ob’ektning  holati  o‘zgarganda  uning  qarshiligi  va  ikkilamchi 
asbobdagi  ko‘rsatgich  o‘zgaradi.  Ikkilamchi  asbob  esa  nazorat  qilinayotgan 
parametrlar  birligida  darajalangan.  Kuchlanishning  tebranishlarini  ta’sirini 
yo‘qotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiya etiladi. 
Potentsiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish 
maqsadida unga muvofiq ish rejimini (2.3.-rasm, b, g) yoki reostatni o‘rash usulini 
o‘zgartiradi. 

---

 
16 
 Agar  chiqish  tok  yoki  kuchlanish  belgisi  harakat  yo‘nalishiga  muvofiqligi 
kerak  bo‘lsa,  unda  o‘rta  nuqtali  potentsiometrdan  foydalaniladi  (2.3.-rasm,  v). 
Uning tavsifnomasi (2.3.- rasm, g) rasmda keltirilgan.