Avtomatika asoslari va ishlab cнiqarisн jarayonlarini avtomatlasнtirisн

1.1- rasm. O‘lchash o‘zgartirgichlarining strukturaviy  
bog‘lanish sxemasi. 
 
1.2.  Avtomatika elementlari va ularning asosiy ko‘rsatgichlari 
Mexanik 
ko‘rsatgichlar 
Kimyoviy 
ko‘rsatgichlar 
Fizik ko‘rsatgichlar 
Teploenergetik 
ko‘rsatgichlar 
Elektroenergetik 
ko‘rsatgichlar 
Bi
rl
amc
h
i 
o‘z
gar
ti
rg
ich
-
lar
 
O
ra
li
q
 o‘
zg
ar
-
tir
g
ich
lar
 
Takomillashgan 
chiqish signali 
Pn
ev
ma
ti
k
 
E
lek
tr
ik
 
Diskretli 
chiqish signali 

---

 
7 
 
 
Avtomatika  elementi  deb  o‘lchanayotgan  fizik  kattalikni  birlamchi 
o‘zgartiruvchi moslamaga aytiladi.   Avtomatika elementlari to‘rt xil strukturaviy 
belgilanish sxemalaridan iborat bo‘ladi (1.1- jadval): 
 
a) oddiy bir martali (birlamchi) to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgartirish; 
 
b) ketma-ketli to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgartirish; 
 
v) differentsial sxemali;   
 
 
 
 
 
g) kompensatsion sxemali. 
 
Oddiy o‘lchash o‘zgartirgichlari bir dona elementdan tashkil topgan bo‘ladi. 
Ketma-ketli  o‘zgartgichlarda  esa  oldindagi  o‘zgartirgichning  kirish  ko‘rsatgichi 
keyindagi  o‘zgartgichning  chiqishi  hisoblanadi.  Odatda  birlamchi  o‘zgartirgich 
sezgirlik  elementi  (SE),  oxirgi  (keyingi)  o‘zgartirgich  esa  chiqish  elementi  deb 
yuritiladi.  O‘zgartirgichlarning  ketma-ketli  ulanish usuli bir  martali o‘zgartirishda 
chiqish signalidan foydalanish qulay bo‘lgan sharoitda qo‘llaniladi.   
 
 
Differentsial  sxemali  o‘lchash  o‘zgartirgichlari    nazorat  qilinayotgan 
kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bo‘lganda qo‘llaniladi.  
 
Kompensatsion  sxemali  o‘zgartirgichlar  usuli  esa  yuqori  aniqlik  bilan 
ishlashi, universalligi hamda o‘zgartirish koeffitsientining tashqi ta’sirlarga deyarli 
bog‘lik emasligi bilan ajralib turadi. 
 
Avtomatika  elementlari  tizimning  eng  asosiy  qismi  bo‘lib,  quyidagi 
funktsiyalardan birini bajaradi: 
-  nazorat  qilinayotgan  yoki  rostlanayotgan  kattalikni  qulay  ko‘rinishdagi  signalga 
o‘zgartirish (birlamchi o‘zgartgich - datchiklar); 
 
- bir energiya ko‘rinishidagi signalni boshqa energiya ko‘rinishdagi signalga 
o‘zgartirish (elektromexanik, termoelektr, pnevmoelektr, fotoelektr va h.k.);               
 
-  signal  tabiatini  o‘zgartirmasdan  uning  kattaliklarini  o‘zgartirish 
(kuchaytirgichlar); 
 
-  signalning  ko‘rinishini  o‘zgartirish  (analog-raqamli,    raqam-analogli 
o‘zgartirgichlari); 
 
- signalning formasini o‘zgartirish (taqqoslash vositalari), 

---

 
8 
 
- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar), 
 
- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar), 
 
- signallarni saqlash (xotira va eslab qolish elementlari), 
 
- programmali  signallarni hosil qilish (programmali elementlar), 
 
- bevosita jarayonga ta’sir qiluvchi vositalar  (ijrochi elementlar). 
Avtomatika  elementlarining  funktsiyalari  har  xil    bo‘lganiga    qaramay,  
ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi: 
 
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari; 
 
- uzatish koeffitsienti (sezgirlik, kuchaytirish  va stabilizatsiya 
koeffitsientlari); 
 
- xatolik  (nostabillik); 
 
- sezgirlik  chegarasi. 
 
Har  bir  avtomatika  elementi    uchun  turg‘unlashgan  rejimda  kirish  X    va  
chiqish  signallari  U  orasida  u=f(x)  bog‘liqlik  mavjud.  Ushbu  bog‘liqlik 
elementning statik tavsifnomasi deyiladi. 
 
Ko‘rinish    bo‘yicha    (1.2.-rasm)  avtomatika    elementlarining  statik  
tavsifnomalari    uch  guruhga  ajratiladi:  a)  chiziqli,  b)    uzluksiz  nochiziqli,  v)  
nochiziq uzlukli.   
Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turg‘unlashmagan, ya’ni X va U 
qiymatlari  vaqt  davomida  o‘zgarilayotgan  payti  dinamik  rejim  deyiladi.  Chiqish 
qiymatining  vaqt  davomida  o‘zgarishi  esa  dinamik  tavsifnomasi    deyiladi. 
Avtomatika  elementlari  ma’lum  inertsionlikka  ega,  ya’ni  chiqish  signali  kirish 
signaliga  nisbatan  kechikishi  bilan  o‘zgariladi.  Elementlarning  bu  xususiyatlari 
avtomatika tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi. 
Har  bir  elementning  umumiy  va  asosiy  tavsifnomasi  uning  o‘zgartirish 
koeffitsienti, ya’ni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bo‘lgan nisbatiga 
teng. Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat o‘zgartirishlarni bajaradi. 
Miqdor  o‘zgartirishlar  kuchaytirish,  stabillash  va  boshqa  koeffitsientlarni  nazarda 
tutadi.  Sifat  o‘zgartirishda  bir  fizikaviy  kattalik  ikkinchisiga  o‘tadi.  Bu  holda 
o‘zgartirish koeffitsienti element sezgirligi deyiladi. 
 
 
 
 

---

 
9