Avtomatika asoslari va ishlab cнiqarisн jarayonlarini avtomatlasнtirisн

13.5-rasm. Elektr nasosni silliq ishga tushirish va bosimni avtomatik ushlab 
turishning printsial elektr sxemasi.  
 

---

 
142 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
13.6-rasm. Asinxron motorli to‘siqni ochib- yopish qurilmasini avtomatik 
boshqarishning printsipial  elektr sxemasi. 
 
 
KM1  kontaktori  ishga  tushganda  to‘siq  ko‘tariladi,  KM2  kontaktori 
ishlaganda  esa  to‘siq  tushiriladi.  QF  avtomat  ajratgich  motorni  va  uning  zanjirini 
qisqa  tutashdan  va  uzoq  yuklamadan  umumiy  holda  himoyalaydi.  To‘siqni 
ko‘tarish  va  tushirishda  oxirgi  holatlarni  chegaralash  uchun  ikki  zanjirli  yo‘l 
oxirida qo‘llanadigan ajratgichlar SQ dan foydalaniladi. Ko‘tarishda SQ1 kontakti 
ajraladi va SQ2 kontakti qo‘shiladi, to‘siqni tushirishda esa teskarisi bo‘ladi. 
 
Motorni  va  mexanik  uzatmalarda  to‘siqni  tushirishda  mumkin  bo‘lgan  o‘ta 
yuklamadan  himoyalash  uchun  sxemada  maksimal  tok  relesi  KA  ko‘zda  tutilgan. 
Agar tok ruxsat etilgan qiymatdan oshadigan bo‘lsa KA rele ishlaydi va uning KA 
kontakti oraliq rele K3 ni qushadi, K3 relesi ishlaydi va K3:1 kontakti bilan KM2 
zanjirini  uzadi  va  motor  to‘xtaydi.  Bunda  K3:3  kontakt  orqali  K3  relesi  o‘zini 

---

 
143 
ta’minlaydi,  K3:2  kontakti  bilan  esa  dispetcherlik  xonasidagi  ogohlantiruvchi 
lampa  N3  (o‘ta  yuklamada)  qo‘shiladi.  Sxemani  qayta  blokirovkalash  universal 
qayta ulagich SA ni nolinchi holatga qo‘yish bilan amalga oshiriladi. 
 
KA tok relesi motorni ishga tushirishda to‘siqni tushirayotganda xato holda 
qo‘shilib ajratib qo‘ymaslik uchun KA relening qo‘shiluvchi kontakti bilan ketma-
ket holda KT vaqt relesi o‘rnatilgan, u K3 rele zanjirini vaqt o‘tishi bilan qo‘shadi. 
Agar  bu  vaqtda  xam  M  motor  toki  KA3  himoyalovchi  relening  ishlash  tokidan  
kam bo‘lmasa, K3 relesi ishga tuщadi va KM2 kontaktori orqali motorni ajratishni 
ta’minlaydi. 
 
SA  qayta  ulagichni  «M»  holatiga  qo‘yilganda  to‘siqni  joyidan  boshqarish, 
tuzatish  vaqtda,  jihozlarni    tekshirishda  xamda  mumkin  bo‘lgan  kamchiliklarni 
bartaraf qilish uchun qo‘llaniladi. 
 
SA qayta ulagichning «D» holatiga qo‘yilganda joyidan boshqarish ajratiladi 
(S1…  S3  tugunlar)  va  dispetcherlik  boshqarish  zanjiri  K1  va  K2    qo‘shish 
kontaktlari  to‘siq  yuritmasini  qo‘shish  uchun  tayyorlanadi  (tele  boshqarish),  bu 
telemexanika yoki avtomatik rostlash tizimida o‘rnatilishi mumkin. 
 
N1…N3  ogohlantiruvchi  lampalar    dispetcherlik  xonasida  o‘rnatilgan 
bo‘ladi  va  shuning  uchun  ular  faqat  SA  qayta  ulagich  «D»  holatida  qo‘yilganda 
ishlaydi, ya’ni dispetcherlik boshqaruvida.  Bu holda KN ogohlantiruvchi relesi N2 
lampaning  yonishi  bilan  dispetcherlik  xonasida  boshqarish  zanjirida  kuchlanish 
mavjudligini ko‘rsatadi. Agar F1 va  F2 saqlagichlar ishdan chiqqanda kuchlanish 
bo‘lmasligi ham mumkin. 
 
QF avtomatik ajratgichning holati dispetcherlik xonasida N1 ogohlantiruvchi 
lampa  yordamida  nazorat  qilinadi.  Agar  QF  avtomat  ajratgich  qo‘shilgan  bo‘lsa 
lampa N1 yonadi, qo‘shilmagan holda  lampa yonmaydi. 
 
To‘siqni  ko‘tarish    qurilmasi  ko‘tarilgan  to‘siqni  o‘z  og‘irligi  bilan  tushib 
ketmasligi uchun avtomatik tormoz bilan ta’minlangan. Shuningdek tormoz elektr 
motorni  tez  to‘xtatish  uchun  ham  qo‘llaniladi.  Ko‘pincha  qisqa  yurishli  va  uzoq 
yurishli  o‘zgaruvgan  tok  elektromagnitlari  qo‘llaniladi.  Katta  to‘siqlarda 
elektrogidravlik uzatmali tormozlardan foydalaniladi. 

---

 
144 
To‘siqlarni  boshqarishda  rele-kontaktorli  boshqarish  bilan  birga  kontaktsiz 
mantiqiy  elementlar  bilan  elektron  lampali,  yarim  o‘tkazgichli  jihozlar  va  boshqa 
tizimlari ishlab chiqilgan.