Avtomatik boshqarish sxemalarining tuzilishi

a — kondensatorsh; b — mu’tadillashtnruvchi transformatorli sxemalar.
Demak, mo’tadillashtiruvchi chulg’am zanjiri elastik teskari aloqa vazifasini bajarib 2BCh dan o’tgan zaryadlash tokinnng magnityurituvchi kuchi U_emk qiymati-ni pasaytirishn, razryadlash tokiga taalluqli kuchi esa U_emk ni ko’paytirishi kerak. Natijada U_eik kiymati tezda mo’’tadml-lashadi. O’rta va katta kuvvatlp EMK larning mo’’tadillash-tiruchi chulg’ami maxsus transformator orkali ulanadi (8-rasm, b). Agar o’tkiichi rejim paytida U_emk qiymati keskin o’zgarsa, mo’tadillashtiruvchi transformator MT ning ikkilamchi chulg’amida e. yu. k. hosil bo’ladi va natijada 2BCh dan tok o’tib, undan xosnl bo’lgan magnit yurituvchi kuch ta’sirida U_emk qiymati tezda mo’tadillashadi. Bunda MT ning transformastiya koeffistientini o’zgartirib 1BCh ga xavfli bo’lmagan kuchlanishni berish xamda unga sistemaning turli qismlaridan olingan bir necha signallarni kiritish imkomi olinadi.
MAGNIT KUCHAYTIRGICHLI ELEKTRIK YURITMA SISTEMALARI
Magnit kuchaytirgichning chala o’tkazgichli to’g’rilagich bilan birgalikda to’g’rilangan kuchlanishni boshstaradigan o’zgartgich sifatida qo’llash mumkin. 9- rasmda berilgan tezlikni o’zgartirmay saqlovchi G — M sistemasi singari prinstipda ishlaydigan magnit kuchaytirgich —motor MK — M sis

9-rasm. Berilgan tezlikni o’zgartirmay saklovchi magnit kuchaytirgichi-motor sistemasining sxemasi.

temasining sxemasi ko’rsatilgan. Bo’nda ICh va Ich₂ — magnit kuchaytirgich ish chulg’amining qismlari bo’lib, BCh-, — tok bo’yicha, BCh, esa kuchlanish bo’yicha teskari aloqa va boshqaruvchi chulg’am vazifasini bajaruvchi chulg’amlar. Demak, BCh₁ ga potenstiometr P orkali beriluvchi boshqarish toki qiymatini o’zgartirish bilan motor kuchlanishi va, demak, tezligini 10 -- 12 diapazonida rostlash mumkin. Agar MK ning boshqarish chulg’amiga tezlik bo’yicha teskari aloqani taxogenerator orqali berilguday bo’lsa, u holda bunday sistema bilan tezlikni D = 100 va undan ortiq diapazonda ham rostlash imkoni olinadi. Katta quvvatli motorlarni magnit kuchaytirgich — motor sistemasi bilan boshqarish sxemasining bosh zanjiri ko’rsatilgan. Bo’nda magnit kuchaytirgichi ish chulg’amlari va ventillarni uch fazali ko’priksimon sxema bilap ulash yaxshi natijalar beradi, ya’ni motorning pasg tezliklarda ham mo’tadil ishlashi ta’minlanadi (bir fazali sxemalarga nisbatan tug’rilangan kuchlanishnin pulsastiyalanishi kamayadi).
Bu sxemada ham tezlikni rostlash uchun MK ning ketma-ket ulangan boshqarish chulg’amlariga (sxemada ko’rsatilmagan) beriladigan tok qiymatini o’zgartirish kifoya. Tezlikni ko’paytirish uchun boshqarish chulg’ami tokini ko’paytirish, uni kamaytirish uchun esa boshqarish chulg’ami tokini kamaytirish lozim. Motorni magnit kuchaytirgichi bilan boshqarish sxemalarida reverslash uchun yakor zanjiriga reversiv kontaktorlarning kontaktlari kiritiladi. Agar kontaktorlar yordamida reverslash tavsiya qilinmasa, u holda motorni reverslash uchun ikki komplekt magnit kuchaytirgichini sxemaga kiritish lozim. Magnit kuchaytirgichi — motor sistemasidan iborat elektrik yuritma G—M ga nisbatan ancha yuqori texnika-viy va iqtisodiy ko’rsatkichlarga ega bo’ladi.

ION VA CHALA UTKAZGICHLI ELEKTRIK YURITMA SISTEMALARI

Tiratron yoki boshqariluvchi simobli to’g’rilagichdan ta’minlanuvchi motor sistemasi ion elektrik yuritmasi deyiladi. 10-rasmda elektron va ion asboblari bilan boshqariladigan va elip deb ataluvchi elektrik yuritma sistemasining bosh zanjir sxemasi ko’rsatilgan. Bunda parallel qo’zg’atishli motorga beriladigan rostlanuvchi kuchlanish ko’prik sxema asosida ulangan 1 T va 2 T tiratronlarining diagonalidan olinadi. Tiratronlardan tok bir tomonlama o’tishi uchun ular-ni anodi katodga nisbatan musbat potenstialga ega bo’lipsh lozim. Bunda katoddagi elektron ionlashgan gaz orqali anod-ga tortilib, natijada tiratrondan tok o’ta boshlaydi. Bu tok: sxemada ko’rsatilgan yo’nalishda motordan o’tib, yana tiratronga qaytadi va shu bilan tok zanjiri bekiladi. Anod transformatori Tp₁ chulg’amida hosil bo’lgan e. yu. k. ning ikkinchi yarim davrida ham boshsta tiratronning anodi musbat potenstialga ega bo’lib, motordan yana ilgarigi yo’nalishda tok uta boshlaydi. Shunday qilib, o’zgaruvchan tokning ikkala yarim davrida ham motordan bir xil yo’nalishdagi pulsastiyalanuvchi tok o’tadi. Bu to’g’rilangan tok yoki kuchlanishning o’rtacha qiymatinp rostlash uchun tiratron to’riga beriladigan potenstialning qiymatini va fazasini o’zgartirish lozim.

10-rasm. Elnr sistemasi bosh zanjirining sxemasi.

Haqiqatan, tiratron to’riga ma’lum qiymatli manfiy potenstial berib, uni yondirmaslik, ya’ni undan tokni o’tkazmaslik mumkin. Bunda tiratron anodidagi musbat potenstial qancha katta bo’lsa, uni yondirmaslik uchun to’rga beriladigan manfiy potenstial ham nisbatan katta bo’ladi. Anodiga sinusoidal kuchlanish berilgan tiratronii to’ridagi manfiy potenstial kritik qiymati U_kr ning o’zgarishi ko’rsatilgan. Agar to’rdagi potenstial stiymati U_tur > U_kr bo’lsa, u holda tiratron yona olmaydi va aksincha. Tiratrondan o’tgan to’g’rilangan tok yoki kuchlanish qiymati anoddagi kuchlanishning shtrixlangan qismi bilan ko’rsatilgan. Demak, to’rga beriladigan potenstial fazasini anoddagiga nisbatan turli a burchaklarga surish bilan tiratrondan o’tgan tok yoki kuchlashsh to’rtacha qiymatini rostlash imkoni olinadi.
To’rga beriladigan potenstial.lar fazasini o’zgartirish uchun turli tipdagi faza siljitgichlar qo’llaniladi. Faza siljitgich sifatida ilgarilari indukstion mashinadan iborat fazarostlagichdan foydalanilgan bo’lsa, hozirgi paytda, ko’pincha, statik faza siljitgichlardan foydalaniladi. Induktiv qarshiligi o’zgartiriladigan ko’prik sxemali statik faza siljitgichning sxemasi ko’rsatilgan. Faza siljitgichning ikkita elkasi transformator TR₂ ning ikkilamchi chulg’ami 5 dan iborat bo’lib, uchinchi elkasi aktiv R₁, to’rtinchisi esa induktiv X₁ qarshiliklardan iborat bo’ladi.
Bunda qiymati rostlanuvchi induktiv qarshilik X₁ sifatida drossel D ning ish chulg’ami olinadi. Faza siljitgichning ab diagonaliga tiratronlar to’rini tok bilan ta’minlovchi transformatori TR₃ ning birlamchi chulg’ami ulangan bo’lib, unga kuchlanishi beriladi. Induktiv qarshi
D emak, a va b nuqtalardan olinadigan kuchlanishning qiy-mati o’zgarmas, fazasi esa U_AS ga nisbatan mos yoki 180° gacha farst qiladi. Shunga binoan tiratron to’riga beriluvchi kuchlanishning fazasi U_AS ga va, demak, tiratron anodidagi kuchlanishning fazasiga nisbatan ham 180° gacha farq qilishi mumkin.
11-rasm. Boshqariluvchi simobli to’g’rilagich-motor sistemasi bosh zanjirining sxemasi.