Avropa və amerika öLKƏLƏRİNİN Ən yeni tariXİ

Fransa dördüncü respublika dövründə. 1946-cı il noyabrın 10-da Fransada Milli Məclisə seçkilər keçirildi. Kommunistlər 5,5 milyon səs olaraq parlamentdə 182 yer, sosialistlər 3,5 milyon səs alaraq 101 yer, xalq Respublika hərəkatı partiyası 5 milyon səs alaraq 164 yer aldı. Kommunist partiyası sosialistlərə məsləhət gördü ki, iki partiyalı hökumət təşkil etsin. Lakin sosialistlər buna razı olmadılar. Burjua partiyalarının təzyiqi ilə başda sosialist partiyasının lideri L.Blüm olmaqla birpartiyalı kabinet təşkil edildi. Sağ sosialistlər hökuməti əmək haqlarının artırılmasına qarşı çıxdı, Vyetnamda müharibəyə başladı. ABŞ-la bir sıra maliyyə sazişləri bağladı.

1947-ci ilin yanvar ayının 16-da ölkədə prezident seçkiləri keçirildi. Prezident sosialist Vensan Oriol seçildi. Tezliklə Leon Blüm istefa verdi və sağ sosialist Rmadyenin başçılığı ilə üçpartiyalı koalisiyalı hökumət təşkil edildi. Onun tərkibinə Xalq Respublika hərəkatı partiyasının nümayəndələri və beş kommunist daxil oldu. 1947-ci ildə Reno avtomobil zavodunda fəhlələr əmək haqqlarının və iş şəraitlərinin yaxşılaşdırılması ilə əlaqədar tətil edərkən kommunistlər onları müdafiə etdilər. Hökumətin tərkibində fikir ixtilafı yarandı. Kommunistlər hökumətdən kənarlaşdırıldılar və 1982-ci ilə qədər hökumətin tərkibinə daxil ola bilmədilər.

1947-ci ildə Şarl de Qoll «Fransız xalqının birliyi» partiyasını yaratdı. Bu partiyanın məqsədi Fransada güclü hakimiyyət yaratmaq idi. Bu partiya həmçinin Qərbi Arvopa ölkələrinin vahid iqitsadi və siyasi blokda birləşməsini irəli sürürdü. Ş.de Qolla görə belə olardısa, qərbi Avropa həm SSR-yə qarşı dura bilər, həm də ABŞ-dan asılı olmazdı. Dördüncü respublikanın fəaliyyətindən bir il keçməmiş iqtisadiyyat komissarı Monne tərəfindən xüsusi plan işlənib hazırlandı ki, bu da Fransa tarixinə «Monne planı» kimi düşdü. Monne planının məqsədi Fransa iqtisadiyyatının modernləşdirilməsi və onun dövlət tərəfindən tənzimlənməsinə şərait yaratmaq idi. Bu məqsədlə 1947-ci ildə beşillik plan qəbul edildi. Bu plan ilk vaxtlar özünü doğrultdu. Fransa Marşall planına qoşularaq ABŞ-dan aldığı 1,2 milyard dollar yardımın xeyli hissəsini sənayenin modernləşməsinə verdi. Bu dövrdə kapital qoyuluşunun əksəriyyəti sənayeyə istiqamətləndirilmişdi. Bu isə sənayenin sürətli inkişafına imkan verirdi. Dövlət inhisarçı kapitalın artımı da sürətləndi. İstehsalın mərkəzləşməsi gücləndi. İqtisadiyyatın proqramlaşdırılması ilk növbədə dövlət bölməsi müəssisələrinə şamil edilirdi. Hökumət və inhisarçılar arasında bağlanan sazişlərdə iri müəssisələr üçün plan tapşırıqları müəyyən edildi. Dövlətin nizama salma siyasəti həmçinin kredit buraxmaq, vergi imtiyazları, iri müəssisələri icarəyə vermək, xarici valyuta məsələlərini və s.-ni də əhatə edirdi. 1948-ci ildə Fransa sənaye məhsulu istehsalına görə müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatdı. 1950-ci ildə kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalına görə müharibədən əvvəlki səviyyəni ötüb keçdi. 1949-cu ildə ölkədə kartoçka sistemi ləğv edildi. 1946-1958-ci illərdə Fransada sənayenin yeni sahələri (qaz və neftçıxarma, nefttəmizləmə, atom, elektron, kimya və s.) meydana gəldi. Əsaslı kapitalın yeniləşməsi başlandı. Texniki baza genişləndi. Bunun müəyyən hissəsi ən yeni avadanlıqlar üçün sərf edilirdi. Bütün bu tədbirlər Fransanın iqtisadi inkişafını sürətləndirsə də, lakin kapitalist iqtisadiyyatının qeyri-sabitliyini aradan qaldırmağı bacarmadı. İnhisarların mövşeyi gücləndi.

Fransanın iqtisadi həyatında canlanmanın müşahidə edilməsi heç də onun siyasi həyatının sabit qalmasından xəbər vermirdi. Dördüncü respublika dövründə Fransada 14 dəfə hökumət dəyişikliyi oldu. 1947-ci ilin noyabrın 22-də Xalq respublika hərəkatı partiyasının liderlərindən olan Robert Şumanın başçılığı altında hökumət təşkil edildi. Bu hökumətin tərkibi əsasən Xalq respublika hərəkatı partiyasının nümayəndələri və sosialistlərdən ibarət idi. Bu hökuməti bəzən «üçüncü qüvvələr partiyalarının bloku» da adlandırırlar. Şuman hökuməti tətilə qarşı mübarizəyə başldaı. Daxili işlər naziri Jukl Mak mübarizə aparan fəhlələrə qarşı qoşun və polisdən istifadə etdi. Şuman hökumətinin antifəhlə siyasəti sosialistlərin vəziyyətini çətinləşdirdi. Onlar müxalifətə keçməyə məcbur oldular. 1948-ci ilin sentyabrın 11-də radikal sosialist Anri Keyin başçılığı altında hökumət təşkil edildi. Hökumət antifəhlə siyasətini davam etdirdi.

1950-1953-cü illərdə Fransa iqtisadiyyatında enmə, 1953-cü ildən sonra isə bir sabitlik nəzərə çarpmağa başladı. İstehsalın və kapitalın mərkəzləşməsi və təmərküzləşməsi gücləndi, xırda və orta müəssisələr birləşməyə başladı. Sənayenin dövlət bölməsi inkişaf etdi. Fransa kapitalist inteqrasiyası prosesində fəal iştirak etməyə başladı. Mərkəzləşmə prosesi Fransanın kənd təsərrüfatını da əhatə etdi. XX əsrin 50-ci illərində 900 min kəndli təsərrüfatı öz mövqeyini itirdi. Kəndlilər şəhərə üz tutdular. İnflyasiya nəzərə çarpmağa başladı. Ancaq 1958-ci ildə real əmək haqqı 1938-ci ildəkindən yüksək oldu.

50-ci illərdə Fransada mühafizəkar və mütərəqqi qüvvələr arasında mübarizə gücləndi. 1951-ci ilin mayında kommunistlərin əleyhinə olan yeni seçki qanunu tətbiq edildi. 1951-1956-cı illərdə Fransanı idarə edən Mendes Fransın başçılıq etdiyi «sağ mərkəz hökuməti»nin dövründə sağa dönüş surətləndi. 1952-ci ildə FKP əleyhinə ittihamlar səsləndi ki, guya o, dövlətə qarşı qəsd hazırlayır. 1954-cü ildə konstitusiyaya bir sıra antidemokratik dəyişikliklər edilməsinə nail olundu. Hökumətin, prezidentin səlahiyyətləri artırıldı. Milli Məclisin hüquqları məhdudlaşdırıldı. Ölkədə siyasi partiyalar və qüvvələrin qruplaşması baş verdi. Sənayenin milliləşdirilməsi nəinki dayandırıldı, hətta bir sıra hallarda müəssisələr öz əvvəlki sahiblərinə qaytarıldı. Fövqəladə vergilər qoyuldu, tariflər yüksəldi. Amnistiya verilməsi nəticəsində bir çox kollaborasionist azadlığa buraxıldı. Seçki sistemində edilmiş dəyişikliklər nəticəsində parlamentdəki proporsional nümayəndəlik majoritar (bu və ya digər mahalda səslərin 50%-dən çoxunu toplamış partiyanın, yaxud blokun həmin mahaldan bütün deputat yerini tutması hüququ) nümayəndəlik ilə əvəz olundu.

50-ci illərin ortalarında Fransada kəskin siyasi böhran yarandı. Siyasi böhran burjua partiyalarını da bürüdü. 1953-cü ilin mayında de Qoll öz partiyasını buraxdığını, özünün isə siyasətdən getdiyini bildirdi. Keçmiş vişist Pujadın başçılıq etdiyi bir çox xırda burjua dairələri tələb etdi ki, parlament buraxılsın, demokratiya məhdudlaşdırılsın.

1954-cü ilin sonunda Fransada yeni problemlər meydana çıxdı. 1954-cü ildə Əlcəzairdə başlanan milli-azadlıq hərəkatı ilə əlaqədar olaraq ordu və polisdə də gizli faşist qrupları meydana gəldi. 1955-ci ilin yayında Fransada həmçinin Əlcəzairlə müharibəni kəsmək hərəkatı da yaranmağa başladı. Belə bir şəraitdə 1955-ci ilin sonunda seçkiqabağı kampaniya genişləndi. Sosialistlər, radikallar, sosialist-respublikaçılar və digər mütərəqqi partiyalar birləşib «Respublika cəbhəsi» adlanan blok yaratdılar. 1956-cı ilin yanvarın 2-də keçirilən seçkilərdə Kommunist partiyası və «Respublika cəbhəsi» müvəffəqiyyət qazandılar 1956-cı ilin yanvarın 31-də sosialistlərin lideri Gi Mollinin başçılığı altında «Respublika cəbhəsi» hökuməti təşkil edildi. İlk vaxtlarda zəhmətkeşlərin mənafeyini müdafiə edən bir sıra sosial tədbirlər həyata keçirildi. Əvəzi ödənilən məzuniyyət iki həftə oldu. Zona­Lar­arası əmək haqqı fərqi qadağan edildi. Qocalara pensiya ver­mək üçün Milli fond təşkil edildi.

«Respublika cəbhəsi» hökuməti 1956-cı ildə Tunis və Mərakeşə müstəqillik verdi. Lakin Fransanın Vyetnamla 1946-1954-cü illərdə apardığı müharibə qurtaran kimi o, Əlcəzairlə müharibəyə başladı. Bu mühariə 1962-ci ilə qədər davam etdi. Əlcəzairin 8 milyon əhalisindən 1 milyonu fransız idi. Fransa Əlcəzairə müstəmləkə kimi deyil, özünün «dənizarxası departamenti» kimi baxırdı. 1955-ci ildə Böyük Səhrada zəngin neft yaratqları kəşf edildikdən sonra Fransa üçün Əlcəzairin dəyəri daha da artdı. Fransa belə hesab edirdi ki, «Əlcəzair Fransanın olmuşdur və Fransanın da olmalıdır». 1958-ci ildə Əlcəzairdə vəziyyət xeyli kəskinləşdi. 1956-cı ildə Fransa Suveyş kanalının milliləşdirilməsi əleyhinə çıxaraq İngiltərə və İsraillə birlikdə Misirə qarşı müharibəyə başladı. Həmçinin bu hökumətin dövründə Fransa NATO-nun fəal üzvlərindən biri kimi hərbi xərclərini xeyli artırdı. Əgər 1951-ci ildə silahlanma üçün cəmi 875 milyard frank vəsait sərf edirdisə, bu rəqəm 1958-ci ildə 1 trilyon 576 milyard frankı ötüb keçdi.

50-ci illərdə Fransanın həm Avropaya, həm də müstəmləkələrə münasibətində iki meyl var idi. Bu meyllərdən biri Avropa ilə əməkdaşlıq, digəri isə Fransanın Avropada böyük dövlət olduğunu göstərən meyl idi. Birinci meylin tərəfdarları «Avropapərəstlər», ikinci meylin tərəfdarları isə «millətçilər» adlanırdılar. Birinci meyl daha üstün idi. Məhz birinci meylin üstünlüyü şəraitində Fransa 1951-ci ildə Avropa kömür və polad birliyinə, 1957-ci ildə Avropa iqtisadi birliyinə (AİB) üzv oldu. Almaniya ilə tarixən barışaraq hər ikisi bu birlikdə rəhbər rol oynamağa başladılar. «Vətənlərimizin Avropası» prinsipi burada əsas götürülürdü.

Müstəmləkələrə münasibətdə də ölkədə daim bir-birini əvəz edən iki meyl mövcud idi. Bunlardan birinin tərəfdarları «ultra müstəmləkəçilər» adlanır və onlar tələb edirdilər ki, Fransa heç bir müstəmləkəsinə azadlıq verməməlidir. İkinci meylin tərəfdarları «neomüstəmləkçilər» adlanırdılar. Onlar göstərirdilər ki, Fransa müstəmləkələrinə azadlıq verməli, lakin onları iqtisadi yolla öz rəhbərliyi altında saxlamalı, onların sərvətlərini mənimsəməlidir.

1958-ci ilin aprelində Fransada yenidən siyasi böhran kəskinləşdi. Sağ qüvvələr bundan demokratiyaya qarşı hücum üçün istifadə etdilər. 1958-ci ilin may ayının 13-də neofaşist qrupların təşkil etdiyi «Əlcəzairi milli xilas komitəsi» tərəfindən Əlcəzairdə qiyam baş verdi. Bu qiyamdan məqsəd ölkədə hərbi diktatura yaratmaq idi. Ultra müstəmləkəçi qüvvələr istəyirdilər ki, Əlcəzairin Fransaya inteqrasiyasını başa çatdırsınlar. Bu qüvvələr öz mənafeləri naminə yaranmış siyasi böhrandan çıxmağa cəhd edərək 1953-cü ildən siyasətdən getdiyini elan edən general Şarl de Qolla təklif etdilər ki, yenidən hakimiyyətə qayıtsın və güclü icraedici hakimiyyətə malik yeni siyasi rejimi yaratsın. Şarl de Qoll bu təklifi qəbul etdi. Çünki demokratiya və siyasi sabitlik tərəfdarları da xilas yolunu Şarl de Qollun hakimiyyətə qayıtmasında görürdülər. 1958-ci il iyunun 1-də Milli Məclis əksəriyyət səslə Şarl de Qollu hökumətin sədri təsdiq etdi. Yeni hökumətin tərikibinə burjua partiyalarının, həmçinin, sağ sosialistlərin nümayəndələri də daxil oldular. 1958-ci ilin iyunun 2-də Şarl de Qoll ölkədə fövqəladə vəziyyət elan etdi və Milli Məclisi buraxdı. Bu hadisə Fransada dördüncü respublikanın sonu demək idi.

Fransa Beşinci respublika dövründə. Şarl de Qollun prezidentliyi dövründə Fransanın daxili vəziyyəti və xarici siyasəti (1958-1969-cu illər). Fövqəladə səlahiyyətlər alan Şarl de Qoll ilk növbədə icraedici hakimiyyəti gücləndirməyi qərara gəldi. Bu yolda ilk addım yeni konstitusiyanı hazırlamaq idi. Burada prezidentin hüquqları və səlahiyyətləri genişləndirilməli idi. Kommunistlər 1958-ci ilin iyunun 17-də bu xəttə qarşı çıxdılar. Sosialistlərin çoxu isə yeni konstitusiya layihəsini müdafiə etdilər. Bir hissəsi isə konstitusiya layihəsini bəyənmədiyi üçün həmin sosialistlərdən ayrıldılar və Muxtar sosialist partiyasını yaratdılar.

1958-ci ilin sentyabrın 28-də keçirilən referendumda seçicilərin 79,25%-i (17,7 milyon adam) yeni konstitusiya layihəsini bəyəndiklərini bildirdilər. Yeni konstitusiyada da 1946-cı il konstitusiyasında əksini tapmış demokratik azadlıqlar saxlanıldı. Yeni konstitusiyaya əsasən prezident dövlətin, hökumətin başçısı, silahlı qüvvələrin ali baş komandanı idi. O parlamentin qəbul etdiyi hər bir qanuna «veto» qoymaq hüququna malik idi. Prezidentin parlamentin iştirakı olmadan özü xüsusi dekretlər vermək ixtiyarı var idi. Prezident parlamentin verdiyi qanunları təsdiq etməli idi. Prezident parlamenti buraxmaq, yeni seçkilər təyin etmək, qanunları referendum yolu ilə birbaşa xalqın təsdiqinə vermək hüquqları da var idi. Dördüncü respublikadan fərqli olaraq Beşinci respublika prezidentli respublika oldu. Prezident parlament üzvləri və xüsusi seçkilər kollegiyası tərəifndən 7 il müddətinə seçilirdi.

Konstitusiya qəbul edildikdən sonra parlament seçkilərinə hazırlıq başlandı. Şarl de Qollun tərəfdarları 1958-ci ilin oktyabrın 1-də «Yeni respublikanın müdafiəsi birliyi» adlı partiya yaratdılar. Bu partiya Fransa maliyyə oliqarxiyasının mənafeyini müdafiə edirdi. 1958-ci ilin oktyabrın 7-də hökumətin verdiyi dekret əsasında Fransada iki turda keçirilən mojaritar seçki sistemi qərarlaşdı. 1958-ci ilin noyabrın 23-ü və 30-da iki turda keçirilən Milli məclisə seçkilər nəticəsində burjua partiyaları əksəriyyət deputat mandatı qazandılar. Kommunistlər seçicilərin 18,9%-nin səsini alsalar da, parlamentdə 10 deputat yeri tutdular. Şarl de Qollun partiyası isə səslərin 17,6%-ni yığsa da, parlamentdə 180 deputat yeri tutdu. Beləliklə, Şarl de Qoll parlamentdə öz müdafiəsini təşkil etmiş oldu. Baş nazir Şarl de Qollun partiyasından olan M.Debre oldu. Hökumətin tərkibinə «müstəqillər»in və Xalq respublika hərəkatı partiyasının nümayəndələri də daxil oldular. 1958-ci ilin dekabrın 21-də Şarl de Qoll respublikanın prezidenti seçildi.

Fransada yeni rejim yaradıldıqdan sonra istehsalın və kapitalın mərkəzləşməsi və təmərküzləşməsi gücləndi. 10 iri inhisar, demək olar ki, xüsusi mülkiyyətin 40%-nə nəzarət edirdi. Lakin bununla belə Fransa istehsalın mərkəzləşməsinə görə inkişaf etmiş kapitalist ölkələrindən geri qalırdı. Xırda müəssisələrin payı (beş fəhləsi olan müəssisələr də nəzərə alınmaqla) bütün sənaye müəssisələrinin 84%-ni təşkil edirdi.

Dövlət sifarişləri, digər imtiyazların köməyi ilə sənaye sahələri sürətlə inkişaf etməyə başladı. Ölkənin sürətlə silahlanmasının da bu inkişafa təsiri böyük idi. Büdcə kəsirini azaltmaq məqsədi ilə yeni vergilər təyin edildi, sosial təminat xərcləri azadıldı. Şarl de Qollun dövründə kənddə də modernizasiya xətti götürüldü. Kəndin yüksək texnika ilə təchiz edilməsi nəticəsində bir vaxtlar Avropada ən çox saylı olan fransız kəndliləri fermerlərə çevrildi. Kəndli kateqoriyası aradan qalxdı. Şarl de Qoll «metio xalqı» yaratmağa çalışdığını elan etdi. Ölkə tarixində ilk dəfə olaraq şəhər əhalisi kənd əhalisini ötüb keçdi. Şarl de Qollun prezident olduğu 10 il ərzində hər il kənddən şəhərə 150 min kəndli köçürdü. Kənddə fermer təsərrüfatının inkişafı Fransanı Avropanın ən iri ərzaq ixracatçısına çevirdi. Dövlət torpaq sahibliyinin minimum ölçüsünü müəyyən etdi, xırda və orta kəndli təsərrüfatı yox olmağa başladı. Yerli özünüidarə orqanlarının hüquqları məhdudlaşdırıldı.

60-cı illərdə Fransada elmi-texniki inqilab ən çox konveyer istehsalında, avtomatlaşmada, elektron-hesablama maşınlarında öz tətbiqini tapdı. İqtisadiyyatın strukturu mahiyyətcə dəyişildi. Yeni sənaye sahələri olan atom və raket sənayesi yarandı. Neft istehsalı sürətlə artmağa başldı. Kütləvi tələbat mallarının istehsalı çoxaldı. Fransada 1958-1968-ci illər arasında sənaye məhsulları istehsalı həcminin artım sürəti 60% oldu. 25 nəhəng sənaye-maliyyə qrupu bütün kapital qoyu­lu­şu­nun 60%-dən çoxuna nəzarət edirdi. Şarl de Qoll ilk növbədə inhisarların mövqeyini möhkəmləndirmək siyasəti yeridirdi. O, çalışırdı ki, dünya bazarında Fransa inhisarçıları ABŞ, Yaponiya, Almaniya inhisarçıları ilə rəqabət apara bilsinlər. Şarl de Qoll Fransanı yenidən böyük dövlət səviyyəsinə qaldıra bildi. Fransa sənaye məhsulları istehsalı sürətinə görə Avropada İngiltərəni ötüb keçərək ancaq Almaniya və İtaliyadan geri qalırdı. Sənayenin inkişaf səviyyəsinə görə isə dünyada kapitalist ölkələri içərisində beşinci yeri tutdu. Ölkənin maliyyə sistemi sabitləşdi. 1960-cı ildə frank dönərli valyutaya çevrildi. Başqa kapitalist ölkələrində olduğu kimi Fransada da bu dövrdə istehsal sahələrindən daha çox qeyri-istehsal sahələri artdı.

Ölkənin sinfi strukturunda da dəyişiklik baş verdi. Belə ki, muzdlu işçilərin sayı ölkədə bütün işləyən əhalinin 70%-ini əhatə etdi. On il ərzində muzdlu işçilərin sayı xeyli artdı. Onların əmək haqqı isə 60%-dən 70%-ə qalxdı.

Şarl de Qollun prezidentliyi dövründə dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi gücləndi. Bu özünü xüsusilə iqtisadi inkişaf planlarının tərtib olunmasında göstərirdi. Lakin bu planlar xüsusi firmalar üçün məcburi deyildi. «Gəlirin qabağını almaq» siyasəti aparılırdı. Amma bu iş kapitala qoyulan vergidən daha çox, əmək haqqının «dondurulması» hesabına həyata keçirilirdi.

Elmi-texniki tərəqqi və «Müştərək bazarın» təsiri ilə əlaqəli şəkildə dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi iqtisadi inkişafı sürətləndirdi. Fransa özünün sələmçi xarakterini itirdi. O müasir sənaye dövlətinə çevrildi. 60-cı illərin ortalarında Fransa bütün borclarını ödədi və yenidən kreditor dövlətə çevrildi. Fransanın sürətli inkişafı bir çox cəhətdən dövlətin məqsədyönlü səyləri ilə bağlı idi.

1960-cı ildə Fransa 14 Afrika ölkəsinə müstəqillik verdi. Sağların təqiblərinə baxmayaraq Əlcəzair məsələsinə obyektiv yanaşıldı. 1960-1961-ci illərdə Əlcəzairdə başlamış yeni qiyamlar, 1961-ci ildə təşkil edilən terrorçu «Gizli silahlı ordu» təşkilatının de Qolla qəsd hazırlaması onu qorxutmadı. Çünki o, xalq tərəfindən müdafiə olunurdu. 1962-ci ilin yazında Şarl de Qoll Əlcəzairə səfər etdi. Xalqla görüşdükdən sonra ancaq bir cümlə ilə fikrini bildirdi: «Mən sizi başa düşdüm». 1962-ci ilin martın 18-də Fransanın Evian şəhərində bağlanmış sazişlə Əlcəzairə müstəqillik verildi. Həmçinin Fransa Saxarada müvəqqəti olaraq hərbi baza saxlamaq hüququ da əldə edirdi.

Şarl de Qoll xarici siyasətdə Fransanın müstəqilliyini qoruyub saxlamaq və müstəqil xarici siyasət yeritmək xəttini əsas götürdü. O xarici siyasətdə özünün əsas vəzifəini – «ölkəyə uzun illərdən bəri malik olmadığı əzəmətini və nüfuzunu qaytarmaq» vəzifəsini elan etdi. Şarl de Qoll müstəqil xarici siyasət yeridərək Avropanın sosialist ölkələri və SSRİ-ilə münasibətləri yaxşılaşdırdı. De Qoll xarici siyasətdə eyni zamanda «bütün istiqamətlərdə müdafiə» dok­tri­nasını əsas götürürdü.1966-cı ildə o, SSRİ-yə səfər etdi. Fransa ABŞ-ın Vyetnamdakı təcavüzünü, İsrailin Fələstinə qarşı mü­ha­ribəsini pislədi. Şarl de Qoll ABŞ-ın atlantizm siyasətini, yəni NATO-nun üzvü olan Avropa ölkələrində hərbi bazaların yerləşdirilməsi və orada ABŞ hərbçilərinin komandanlıq etməsini və xarici işlərdə, müdafiə, silahlı qüvvələr məsələsində Fransanın tutduğu yolun ABŞ-ın planlarına tabe olmasını heç cür qəbul edə bilmədi. 1963-cü ildə Fransa ilə AFR arasında hərbi əməkdaşlıq haqqında müqavilə bağlandı. Lakin, 1964-cü ildə AFR ilə ABŞ arasında hərbi əməkdaşlıq haqqında saziş bağlandıqdan sonra Fransa NATO-ya münasibətini tamam dəyişdi. ABŞ-ın Avropaya müdaxiləsinin gücləndiyini hiss edən Şarl de Qoll NATO-nun bütün təşkilatlarında qalmaqla onun hərbi təşkilatlardan çıx­dığını bildirdi. 1966-cı ildə bu hadisə reallığa çevrildi. NATO-nun Parisdə olan baş qərargahı Brüsselə köçürüldü.

1959-cu ilin yanvarından sosialist partiyası rejimə qarşı müxalifətə keçdi. Həmin ilin sentyabrında hökumətdən radikallar da getdilər. Xalq respublika hərəkatı partiyasında da rejimdən narazılıq yarandı. 1961-ci ilin payızında ölkəni yenidən tətillər bürüdü. Hökumət fəhlələrin tələblərini ödəməyə məcbur oldu. Dəmiryolçular, şaxtaçılar və digər peşə sahiblərinin əmək haqları 12,5% artırıldı. 1963-cü ilin sentyabrın 12-də Fransa hökuməti iqtisadiyyatı sabitləşdirmək planı ilə çıxış etdi. Həmkarlar ittifaqına təklif olundu ki, əmək haqlarının artırılması tələbindən əl çəksinlər. Lakin tətillər yenə də davam edirdi. 1965-ci ilin payızında bir sıra demokratik təşkilatlar (sosialistlər, radikallar) «Demokratik, sosialist və sol qüvvələrin Federasiyası»nda (DSSQF) birləşdilər. Əsas yeri sosialist partiyası tutdu. Onun lideri Fransua Mitteran idi. 1962-ci ilin oktyabrın 28-də prezidentin bütün xalq tərəifndən seçiməsinə dair referendum keçirildi. Çesicilərin 60%-dən çoxu onun lehinə səs verdi. Yeni qanuna görə prezidnti bundan sonra xalq seçməli idi. 1965-ci ilin dekabrında Şarl de Qoll 55% səs topladı və prezident seçildi. O, rəqibi sol qüvvələrin namizədi Fransua Mitterana qalib gəldi.

1966-cı ilin may ayının 17-də Fransada yenidən ümumi tətillər başlandı. 1966-cı ilin dekabrında DSSQF ilə FKP saziş bağladılar ki, Şarl de Qoll rejiminə qarşı birgə hərəkət etsinlər. 1966-cı ildə belə bir saziş FÜƏK ilə Fransa demokratik zəhmətkeşlər konfederasiyası arasında da bağlandı. De Qolla qarşı təkcə sollar deyil, sağlar da çıxmağa başladılar. 1966-cı ildə «müstəqillər»in bir hissəsi XRH və «Demokratik mərkəzlə» birləşib Şarl de Qollun avtoritar metodlarına qarşı çıxış etdi. Şarl de Qoll hökumətinin siyasəti ölkədəki müxtəlif qruplar arasındakı ziddiyyətləri kəskinləşdirdi.

60-cı illərin ortalarında Şarl de Qollun yaratdığı avtoritar rejim Fransada həm biznesin, həm Fransa həmkarlar təşkilatının, həm də gənclərin xoşuna gəlməməyə başladı. Fransa biznesi istəyirdi ki, dövlət onun işinə müdaxilə etməsin. Fransa həmkarlar təşkilatı istəyirdi ki, onun hüquqları genişləndirilsin, gənclər dünyanın ən qabaqcıl ölkəsi olan ABŞ-la Fransanın münasibətlərinin normal şəklə salınmasını hökumətin qarşısında bir vəzifə kimi qoyurdular. Bu dövrdə Fransada tələbələrin sayı 600 minə çatmıqdı. Onların ancaq 15%-i təqaüd alırdı. Tələbələr təqaüdlərinin artırılmasını, təhsil sistemində dəyişiklik edilməsini, ölkədə demokratik ənənələrin bərpa edilməsini də tələb edirdilər. Bütün bu hadisələr ilk dəfə 1968-ci ilin mayın 3-də tələbələrin mitinqində özünü büruzə verdi. Mitinqə Fransanın ən qocaman universiteti olan Sarbonna universitetinin tələbələri başladı. Mayın 10-11-də barrikadalar quruldu. Nəticədə polis işə qarışmalı oldu. Üç minə qədər tələbənin bu hadisələr zamanı zərər çəkməsi bütün ölkədə böyük həyəcana səbəb oldu. Mayın 13-də 10 milyon adamın iştirak etdiyi böyük nümayiş baş verdi. Şarl de Qoll AFR-də yerləşən 500 min nəfərlik fransız ordusunu ölkəyə gətirmək qərarına gəldi.

1968-ci ilin mayın 25-də hökumət və həmkarlar ittifaqları nümayəndələrinin birgə danışığı başlandı. Hökumət göstərdi ki, bir sıra tələbləri (əmək haqqının artırılması, iş həftəsinin azadılması, həmkarlar ittifaqlarının azadlığı) yerinə yetirə bilər. Hökumətin həmkarlar ittifaqlarına güzəştə getməsi nəticəsində təminatlı əmək haqqı 15% yüksəldi. Əmək haqqının təcili qaydada ümumi artımı orta hesabla 12%-ə çatdırıldı. Məzuniyyətlər üç həftəyədək uzadıldı, sahibkarlar həmkarlar ittifaqlarının hüquqları ilə razılaşmağa söz verdilər. 40 saatlıq iş hətfəsinə keçirildi. Tələbələr üçün təhsil sistemi yaxşılaşdı. Lakin saziş fəhlələri qane etmədi və onlar tətili davam etdirdilər. Bu şəraitdə burjuaziya fəhlə sinfini parçalamaq yolunu tutdu və bütün zəhmətkeşlərin əmək haqqını artırmaq kimi manevr etdi. 1968-ci ilin sonunda inflyasiya və qiymətlərin artması ilə əlaqədar sahibkarlar əmək haqqını azaltmaq istədikdə ölkəni yenidən tətillər bürüdü.

1969-cu ilin aprelin 24-də Şarl de Qoll ölkədə senatın hüquqlarını genişləndirmək, yerli özünüidarə orqanlarının hüquqlarını məhdudlaşdırmaqla əlaqədar referendum keçirdi. Ölkə əhalisinin 52,4%-i bunun əleyhinə olduğunu bildirdi. Belə olduqda Şarl de Qoll səhəri gün istefa verdiyini və prezident vəzifəsindən getdiyini bildirdi. 1970-ci ilin sentyabrında o vəfat etdi. Şarl de Qoll dünya xalqlarının və fransız xalqının yaddaşında səmimi bir vətənpərvər kimi qaldı.

Y.Pompidunun (1969-1974-cü illər) və Valeri Jiskar D'Estenin (1974-1981-cü illər) prezidentliyi dövründə Fransanın daxili siyasəti. Şarl de Qollun istefasından sonra 1969-cu ilin iyununda keçirilən prezident seçkilərində «varislik və dialoq» proqramını irəli sürən Y.Pompidu 57,6% səs toplayaraq qələbə çaldı və ölkənin prezidenti seçildi. O, hakimiyyətə gəldikdən sonra nüfuzlu qollist qruplarla ittifaq saxlamaq məcburiyyətində qaldı. O, «Qollsuz qollizm» şüarını irəli sürdü. Baş nazir Şaban-Delmas oldu. Hökumətin tərkibinə «müstəqil respublikaçıların nümayəndələrindən V.Jiskar D`Esten də daxil edildi. Hökumət «yeni cəmiyyət» proqramını irəli sürdü. Bu proqrama görə sinfi mübarizəni sosial barışıq, sinfi əməkdaşlıq əvəz etməli idi. Hökumət dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsini zəiflətdi. Sosial siyasəti daha da fəallaşdırdı. Vətəndaşların təhsili və məlumat­lanmasına xüsusi diqqət yetirildi. 1968-ci ildə ali təhsillə əlaqədar keçirilən islahatlar nəticəsində universitet­lərin mux­tariyyəti və tələbə özünüidarəsi möhkəm­ləndirildi. Peşə təh­silinin dövlət tərəfindən maliyyə bazası gücləndirildi. Sığor­tanın kate­qoriyaları genişləndirildi. Ailənin müdafiəsi ilə əla­qədar də döv­lət siyasəti fəallaşdı. 1970-ci ildə inflyasiya səviy­yəsinə uy­ğun olaraq minimum əmək haqqının səviyyəsinin hər il in­dek­sasiya edilməsi haqqında qanun verildi. Bölgələrin ida­rə­sinin mərkəzləşməsinin zəiflədilməsi ilə əlaqədar inzibati quru­luşun islahatını həyata keçirmək planlaşdırıldı. Pompidu sənayenin sürətli inkişafını bütün sosial problemlərin həlli üçün başlıca vasitə hesab edirdi. Prezidentin razılığı ilə ilin sonunda radikal maliyyə islahatına başlanıldı. Bu xarici ticarətin canlanmasına səbəb oldu. Hökumət sənaye və ərzaq məhsullarının qiymətlərinin artımını məhdudlaşdıran bir sıra tədbirlər gördü. Sənayenin daha da modernləşdirilməsi layihəsi reallaşmağa başladı. Nəticədə sənaye məhsulu is­tehsalı 1969-1973-cü illərdə 5,7%, əsas kapitalın artımı 4,9%, əmək məhsuldarlığı 5,2% artdı. «İqtisadiyyatın qızışması» əlamət­ləri görünməyə başladı. Lakin bu dövrdə digər Qərb ölkə­ləri kimi Fransada da istehsalın sənaye sisteminin quru­lu­şunda böhran təzahürləri özünü göstərməyə başldaı.

Y.Pompidu öz siyasi vəziyyətini möhkəmləndirmək üçün ilk növbədə qollist hərəkatın radikal təmizlənməsinə baş­ladı. Hökumətdə və partiyada qollistlərin gənc nəslinin (onlar «gənc canavarlar» adlanırdı) nümayəndələri yerləşdirildi. Bu qru­pun nümayəndələrinin lideri J.Şirak idi, Pompidu ona öz varisi kimi baxırdı. 1972-ci ildə Şaban-Dalmas baş nazir kürsüsündən getdi. Onu Pyer Mesmer əvəz etdi. O əslində deqolçu «əməklə kapitalın assosiyasıyası» konsep­siya­sı­ndan im­tina etmək istədi. Seçicilərin maddi marağını güc­lən­dir­məyin vacibliyini hiss edən Pompidu «dəqiq iştirak» ideyasını irəli sürdü. Onun mahiyyətini işçinin əməyinin nəticəsinə görə qiy­mət­ləndirmək təşkil edildi. İşçilərin maddi marağını güc­lən­dirməyin vacibliyini hiss edən Pompedu 1973-cü ilin yan­varında «Fəhlələrin səhmləşdirilməsi haqqında» qanunun verilməsinə nail oldu. Döv­­lət müəssisələri öz işçilərinə səhmlərini satmalı idi.

1972-ci il parlament seçkilərindən əvvəl digər siyasi partiyalarda da yenidənqurma davam edirdi. Sol cəbhədə mühüm dəyişikliklər baş verdi. Sosialist internasionalının fransız bölməsi 1969-cu ildən Fransa sosialist partiyası adlanmağa başladı. 1972-ci ildə sosialist və kommunist partiyaları razılığa gələrək birgə proqram qəbul etdilər. Bu proqramda dövlətin sosial siyasətini genişləndirmək, hərbi xərcləri ixtisar etmək, həmkarlar ittifaqının hüquqlarını genişləndirmək və s. məsələlər öz əksini tapmışdı. 1973-cü ilin martında keçirilən parlament seçkiləri göstərdi ki, seçicilər Pompidunun siyasi kursunu müdafiə edirlər. Bu sübut etdi ki, Şarl de Qollun getməsi qollizm üçün təhlükə törətmədi. 1974-cü il aprelin 2-də Pompidunun qəfil ölümü yenidən gələcək illər üçün ölkənin inkişaf strategiyasını seçmək məsələsini qarşıya qoydu. Pompidunun ən böyük xidmətlərindən biri 1968-ci ilin «qırmızı may»ından sonra ölkənin siyasi vəziyyətini sabitləş­dir­məyi bacarması idi. Lakin öz tərəfdarlarının siyasi əməkdaşlığına nail olmaq, uzunmüddətli fəaliyyət proqramı olan möhkəm siyasi blok təşkil etmək ona nəsib olmadı. Qəfil ölüm buna mane oldu.

Pompidunun ölümündən sonra Şarl de Qollun partiyası daxilində mübarizə yenidən kəskinləşdi. Köklü təşkilati-siyasi yenidənqurmadan sonra mərkəz hərəkatı da canlandı. Mərkəzçilərin gənc nəslinin nümayəndəsi isə Valeri Jiskar d`Esten oldu. O hələ 1966-cı ildə Müstəqil respublikaçıların Milli federasiyasını yaratmışdı. O, «düşünülmüş qollizm» şüarını irəli sürərək bütün siyasi qüvvələri birləşdirmək, milli iqtisadiyyatın modernlizasiyasına çalışmaq, dünya bazarında ölkənin mövqeyini möhkəmləndirmək xəttini müdafiə edirdi.

1974-cü ilin mayında keçirilən prezident seçkilərində sosialist F.Mitteranın yığdığı 48,3% səsə qarşı V.J.D`Esten 50,7% səs toplayaraq qalib gəldi və prezident seçildi. Bu dövrdə Fransa dərin iqtisadi böhran içində idi. İstehsal doqquz ay ərzində 15% aşağı düşdü ki, Fransada hətta 1929-cu il dünya iqtisadi böhranı zamanı belə hal olmamışdı. Qiymətlər bir il ərzində 10% artdı. 1974-1976-cı illərdə ölkədə işsizlərin sayı 2,5 dəfə artdı. Böhran maliyyə sistemini də əhatə etdi. Hökumət məcbur oldu ki, iri neft kompaniyalarına subsidiya (vəsait) ayırsın və frankın kursunu aşağı salsın. Parlament seçkilərindən sonra baş nazir olmuş J.Şirak «sərt antiböhran siyasəti»ni irəli sürdü. Prezidentin tam müdafiəsi şəraitində hökumət iqtisadi artımı sürətləndirmək proqramını irəli sürdü ki, bundan da məqsəd ölkəni böhrandan çıxarmaq idi. İqtisadi artıma malik olmaq üçün hökumət sahibkarlar üçün vergi güzəştləri etdi, kredit siyasətini yüngülləşdirdi, əmək münasibətləri sahəsində sərt rejimdən imtina etdi. Dövlət müəssisələri əhəmiyyətli dərəcədə bazarda fəaliyyət göstərmək üçün sərbəstlik aldılar. Böhran hökuməti sərt monetar siyasətə keçməyə məcbur etdi. 1976-1980-ci illəri əhatə edən VII beşillik plan qəbul edildi. Bu plan «sənaye istiqamətləndirilməsi» ideyasını reallaşdırmalı idi. Beynəl­xalq proqramlara böyük diqqət yetirilməyə başladı. «Aerobus» və «Kankord» aviaqayırmada, «Arion» kosmik texnologiyada belə layihələrdən idi. Əhəmiyyətli dərəcədə hərbi-sənaye bölməsi möhkəmləndi, bu bölmənin məhsullarının 40%-i ixrac edilirdi.

1976-cı ildə Şirakın baş nazir kürsüsünü Raymon Barr tutdu. Dövlət büdcəsi üçün «sərt qənaət» rejiminə keçildi. Sahibkarların fəallığını artırmaq üçün tədbirlər görüldü. Bu dövrdə əmək haqqının artmasının dayandırılması xətti götürüldü. D`Estenin prezidentliyi dövründə iqtisadi siyasətin nəticələri özünü ikiqat göstərdi. 70-ci illərin böhran sarsıntısını keçirsə də, Qərbin nisbətən daha çox inkişaf etmiş ölkələri içərisində Fransa yüksək həyat səviyyəsini və sabitliyini qoruyub saxladı. Kapital qoyuluşunun səmərəliliyi artdı. Əsas kapitalın fəal hissəsi 48,3% artdı. Sənayedə əmək məhsuldarlığı ildə 4% yüksəldi. Xarici ticarət dövriyyəsi bu dövrdə 5 dəfə artdı. İxrac 18%-ə qədər çoxaldı. Lakin bununla belə hökumət yenə də infilyasiya problemini həll edə bilmədi, bu da əhalinin gəlirinin artması sürətinin aşağı olmasına səbəb olurdu. Ən həyəcan doğuran fakt isə sahibkarların fəallıq səviyyəsinin aşağı olması idi. Dövlətin əsas kapital qoyuluşunun həcmi 96,4% artsa da, xüsusi müəssisələrdə bu artım 4,3% aşağı düşdü. Xüsusi kapitalın xaricə axını artdı. 1980-ci ildə irəli sürülmüş VIII beşillik plan qəmli fraza kimi səsləndi.

70-ci illərin II yarısında hökumətdə çoxluq təşkil edənlərlə (XRHP, «Müstəqil» respublikaçılar, Demokratik mərkəz) sol qüvvələrin (FKP, FSP, sol radikallar) ittifaqı arasında ixtilaflar gücləndi. Burjua partiyalarında qruplaşma başlandı. 1976-cı ilin dekabrında J.Şirakın təşəbbüsü ilə «Respublikanı müdafiə birliyi» adlı geniş koalisiya yarandı və o, qollizmə həmişə sadiq qalacağını bildirdi. 1977-ci il mayında lideri J.D`Esten olan Müstəqil respublikaçıların milli federasiyası, «Sosial və liberal nəsil» və digər başqa təşkilatlar birgə qurultay keçirdilər. 1978-ci ilin yanvarında Respublika partiyası Mərkəz sosial-demokrat və radikallar bir federasiyada birləşdilər və özlərini «Fransa demokratiyası naminə ittifaq» partiyası adlandırdılar.