“Avloniy” filmi haqida

“Avloniy” filmi haqida

“Avloniy” filmining namoyishi boshlanganiga ancha bo‘ldi. Film muhokamalarga sabab bo‘ldi, OAVda va blogosferada u bilan bog‘liq masalalar yoritildi. Bildirilgan fikrlar orasida tanqidiylari ham anchagina. Tanqidlar har qancha asosli bo‘lmasin, fikrimcha, bu filmni ko‘rish kerak. Imkon qadar ko‘proq tomoshabin unga tushishi lozim. Shuning uchun, muhokamalar biroz tinchiganidan foydalanib, uni o‘quvchilarga va kino muxlislariga yana bir bor eslatib qo‘yishga qaror qildim. Nega bu filmni ko‘proq odam ko‘rishi kerak deb hisoblayman? Buni quyida tushuntirishga harakat qilaman.

Eslatma: taqrizda spoylerlar bor.

Bir ijobiy tendensiyani qayd etib o‘tay. Uzoq yillar o‘zbek kinematografi tarixiy mavzuga yaqinlashmadi. Olovli toshlar o‘rniga charm g‘ildiriklar yoqilgani bilan esda qolgan “Buyuk Amir Temur” seriali, yarim afsonaviy, yarim tarixiy filmlardan so‘ng yo kinochilar o‘tmish mavzusiga qo‘l urishga qo‘rqib qoldi, yo davlat ularga budjet ajratmay qo‘ydi.

Oxirgi ikki yil ichida tarixiy mavzuga qiziqish qayta tirildi. To‘rtta yirik tarixiy kartina suratga olindi: “Islomxo‘ja”, “Berlin – Oqqo‘rg‘on”, “Qo‘qon shamoli”, “Avloniy”. “Qo‘qon shamoli” hali keng ommaga taqdim etilmadi. “Avloniy” va ayniqsa “Islomxo‘ja” ko‘p tanqidlarga uchradi. Shunga qaramay, yuqorida sanab o‘tilgan filmlar o‘zbek kinematografi uchun o‘ziga xos turtki bo‘lib xizmat qiladi deb o‘ylayman.

Birinchidan, tarixiy filmlarga yana pul ajratila boshlandi. Qisqa muddatda to‘rt-besh loyihaga katta mablag‘ ajratilganini inobatga olsak, bunday filmlar ko‘payib borishiga umid qilsa bo‘ladi.

Ikkinchidan, tanqidlarga qaramay, yangi tarixiy filmlar oldingilardan tubdan farq qiladi: ular – chinakam tarixiy film. “Marg‘iyona”, “Alpomish” va boshqa eski tarixiy-afsonaviy kinolarni eslang. Ularda tarixiy kontekst orqa fon bo‘lib xizmat qiladi: qahramonlar zamona ruhini aks ettirmaydi, ekranda V asr bo‘lsa ham, XVI asr bo‘lsa ham, odamlar bir xil kiyinadi, bir xil shaharlarda, uylarda yashaydi; qo‘pol qilib aytganda, To‘maris ham, Amir Temur ham bir xil qilichdan, bir xil o‘q-yoydan foydalanadi. Menimcha, eski filmlar olinganida kinochilar detallarga umuman e’tibor qaratmagan (balki imkoniyati bo‘lmagandir), omborxonada bor kiyim-kechak, qurol-yarog‘ va anturajdan foydalangan.

Yangi tarixiy filmlar esa zamonasini aks ettiryapti. “Qo‘qon shamoli” bilan “Avloniy”da mutlaqo boshqa davr, boshqa lokatsiya, boshqa libos, boshqa dunyoqarash ko‘rsatib berilgan. Ya’ni, mavjud kamchiliklarga qaramay, o‘zbek tarixiy kinosi yangi sifat bosqichiga ko‘tarildi.

Nihoyat, film ijodkorlari tarixiy hujjatlar bilan ishlayapti, professional tarixchilarni ssenariynavislikka va maslahatchilikka jalb etyapti, faktlarni, voqealarni, zamon qiyofasini sinchiklab o‘rganyapti, davrga chuqurroq nazar tashlashga urinyapti. Bir so‘z bilan aytganda, intellektual kino paydo bo‘lyapti.

Shunday qilib, yuqoridagi sabablarga ko‘ra tarixiy kino oyoqqa tura boshlaganini ijobiy hodisa deb baholayman. Albatta, bu ekranlarga chiqayotgan tarixiy filmlarni tanqid qilmaslik kerak degani emas. Xato-kamchiliklarni ko‘rsatish lozim – busiz soha rivojlanmaydi. Men ham “Avloniy”ning yutuq va kamchiliklarini ko‘rsatib o‘taman.

Syujet

Film taniqli ma’rifatparvar Abdulla Avloniy hayotida ro‘y bergan real voqea – Afg‘onistonga safar tafsilotlariga bag‘ishlanadi. Uzoq davom etgan, sarguzasht va xavf-xatarga boy bu safar haqida Avloniy sayohatnoma yozib qoldirgan. Uning asosida, o‘z navbatida, Tohir Malik “Qaldirg‘och” nomli qissa yaratgan. Film ssenariysi shu qissaga asoslanadi.

Afg‘onistonning islohotchi amiri – Omonullaxon (Hamza Hasanov) tashqi siyosatda Buyuk Britaniya bilan muvozanat hosil qilish maqsadida SSSRga murojaat etadi. SSSR, tabiiyki, Afg‘onistonga kirish imkoniyatini qo‘ldan boy bermay, darhol Nikolay Bravin (Abror Yo‘ldoshev) boshchiligida diplomatik missiya hozirlaydi. Kutilmaganda missiyaga mahalliy aholi vakili – shoir Abdulla “Avloniy” Miravlonov (Alisher Yo‘ldoshev) ikkinchi elchi sifatida kiritiladi. Bundan ko‘zlangan maqsad Afg‘oniston xalqini tushunadigan, mahalliy tillarni, shart-sharoitni biladigan ziyoli va ayni paytda bolsheviklarga sodiq odamga ega bo‘lish edi. Avloniy rozi bo‘ladi va missiya bilan birga yo‘lga chiqadi. Ammo diplomatik safar ko‘plab qiyinchiliklarga duch keladi. Turkman bosmachilarining olomonidan tortib ideologik dushmanning maxfiy agentigacha – filmda hammasi bor.

Ayni paytda Samarqanddan Britaniya bilan ittifoq tuzgan qadimchilar Afg‘onistonga Mirhomidboy (Muhammadali Abduqunduzov) rahnamoligida o‘z delegatsiyasini yuboradi. Qadimchilar bolsheviklardan oldin yetib borish uchun qo‘lidan kelgan hamma ishni qiladi. Qaysi missiya birinchi bo‘lib Omonullaxon qabuliga yetib borishi mintaqa geosiyosatini tubdan o‘zgartirib yuborishi mumkin. Shu bois tomonlar qon to‘kishdan ham toymaydi.

Filmdan kadr

Tinch-totuv hayotga o‘rgangan shoir va pedagog Avloniy murakkab siyosiy o‘yinlar ichiga kirib qoladi va o‘zgarishga majbur bo‘ladi.