“Avloniy” filmi haqida

Postanovka va rejissura

Kartina Avloniy bolsheviklar bilan hamkorlik qilgan davrni yoritadi. Kompartiya g‘oyalariga ishonch bildirib, shu asosda mintaqa kelajagini qurishga umid qilgan ma’rifatparvar uzoq ikkilanishdan so‘ng prinsiplaridan voz kechib, siyosatga bosh suqadi. Bolsheviklar bilan hamkorlik tajribasi, xususan, Afg‘onistonga safar uning hafsalasini pir qiladi. Avloniy qaytib siyosatga aralashmay, qolgan umrini ijodga bag‘ishlaydi.

Film rejissori Muzaffarxon Erkinov mana shu jarayonni – Avloniydagi evrilishni, uning atrofida kechayotgan siyosiy intrigalarni ochib berishga urinadi. U buning uddasidan qay darajada chiqadi?

Filmning shubhasiz yutug‘i uning keng miqyosli va ko‘p chiziqli ekanidadir. G‘oyani ochib berish uchun rejissor Turkiston, Buxoro, Afg‘oniston shaharlarini detallarigacha chizib beradi: Toshkent, Samarqand, Kobul, Hirot manzaralari bir-biridan sezilarli farq qiladi, hattoki Hirotning mashhur tarixiy obidalari va shahar atrofidagi tog‘lar haqqoniy ko‘rsatiladi. Shaharlar, qishloqlar, davr odamlarining turmush tarzi ko‘z oldimizda gavdalanadi, tasavvur uyg‘onadi.

Filmdan kadr

Bundan tashqari, qahramonlarining libosiga, o‘zini tutishiga, siyosiy qarashlariga e’tibor beriladi. Deylik, missiya rahbari Nikolay Bravin aslida bolshevik emas, tajribali diplomat sifatida ular bilan hamkorlik qiladi. Menimcha, ba’zi rejissorlar bu tafsilot tomoshabinga qiziq bo‘lmaydi degan xayolda uni tashlab ketgan bo‘lardi.

Balki rejissor shunday detallarga, siyosiy suhbatlarga ko‘p e’tibor qaratgani uchun film biroz sokin, zerikarli dinamikaga egadir? Harqalay, mendan oldingi taqrizchilar shunga yaqin fikrlarni aytdi. Menga kelsak, buni filmning kamchiligi deb hisoblamayman, ayni paytda bu o‘rtastatistik tomoshabinni kinoga jalb etishni qiyinlashtirishini tan olaman.

Kino mualliflari juda ko‘p mehnat qilgani, tarixiy detalizatsiya, qahramonlarning tarjimai holi ustida uzoq ishlagani ko‘rinib turibdi. Shunga qaramay, ko‘zlangan g‘oya to‘la ochib berilmagan. Bu, menimcha, rejissuradan tashqari, ssenariy, aktyorlar ijrosi va montajdagi nuqsonlarga bog‘liq.

Ijro

Film bayonida muvozanat buzilganday: missiya ishtirokchilari bo‘lmish Nikolay Bravin, Veniamin Zibarov (Anvar Kartayev), Valentina Sinelnikova (Diana Sherezdanova) o‘rtasidagi dialoglarga juda katta o‘rin berilgan, ba’zan ular Abdulla Avloniyni chetga surib chiqarib qo‘yadi hatto. Fleshbeklar va yirik planlargina kim bosh qahramonligini eslatib turadi.

Filmdan kadr

Kastingda aktyorlarning tarixiy prototiplarga o‘xshashligiga juda katta e’tibor berilgan: Avloniy, Omonullaxon va boshqa qahramonlarning tashqi qiyofasi tarixiy suratlardan chiqib kelgandek go‘yo. Lekin ba’zi o‘rinlarda tashqi o‘xshashlik ijro mahorati yetishmasligini kompensatsiya qila olmagan.

Alisher Yo‘ldoshev Abdulla Avloniy qiyofasini juda yaxshi jonlantirgan, lekin xarakterini ochib berishda oqsagan. Ochig‘i, “Avloniy”ga qaratilgan tanqidlarning katta qismi bosh qahramon bilan bog‘liq: Avloniy voqealarning passiv ishtirokchisi bo‘lib qolgani, ularga hech qanday ta’sir o‘tkaza olmagani bot-bot ta’kidlandi.

Buni rejissor ham yaxshi tushungan ko‘rinadi: ba’zi o‘rinlarda Avloniyning syujetdagi ahamiyatini baholi qudrat oshirish uchun ortiqcha, ishonarsiz epizodlar qo‘shilgan. Katta diplomatlar turganida oddiy shoir missiyadagi sotqinni topish ishlarida faol qatnashadi, asirlarni so‘roq qiladi, qonli to‘qnashuvlarda qatnashadi.

Bu, albatta, Avloniyning syujetdagi ahamiyatini kutilganichalik oshirib qo‘ymagan, lekin gap boshqa yoqda: real voqealarda ham Avloniy juda faol bo‘lmagan, ko‘proq kuzatgan. Syujet fokusini faolroq obrazlardan bosh qahramon hisoblanmish passiv shoirga ko‘chirish uchun, nazarimda, uni ko‘proq “yugurtirish” kerak emasdi. Boshqa rejissorlik priyomlaridan foydalanish mumkin edi. Avloniyni to‘laqonli kuzatuvchiga aylantirib, diqqatni uning kuzatuvlariga ko‘chirish mumkin edi. Shunchaki voqealarni kuzatib, ular haqidagi xulosalarini tomoshabinga yetkazib turadigan bosh qahramonlarni jahon kinosida ko‘p uchratish mumkin.

“Avloniy”da fleshbeklarga qayta-qayta murojaat etilgan. Ular yordamida qahramon hayotidagi eng muhim voqealar ko‘rsatib berilgan: maktabi qadimchilar tomonidan toshbo‘ron qilinishi, ilk teatr namoyishi, Munavvarqori (Akmal Mirzo) bilan suhbatlar. Fleshbeklardan unumliroq foydalanib, Avloniy kim bo‘lganini, qanday qilib bolsheviklar bilan hamkorlikka kelganini ochib berish mumkin edi. Bu uning obrazini yanada jonlantirar edi.

Yana bir masala. Film avvalo Avloniyni yaxshi taniydigan o‘zbek auditoriyasiga mo‘ljallangan. Avloniy kim, nega u haqda film olinyapti – bu savollarga javob berilmaydi. Kartina boshqa davlatlarda namoyish etilsa, bunday savollar tug‘ilishi muqarrar. Fleshbeklardan foydalanib, yo‘l-yo‘lakay uning shaxsini ochib ketish mumkin edi.

Nihoyat, uchinchi, eng murakkab, lekin eng samarali priyom: mahoratli aktyor mimikasi bilan, xatti-harakatlari bilan Avloniyning xarakterini, voqealar rivoji asnosida unda bo‘layotgan o‘zgarishlarni ochib bera olardi. Alisher Yo‘ldoshev harakat qiladi, lekin u qo‘llagan priyom – ikki qo‘li bilan biror narsaga suyanib, bukchaygancha g‘azablanish – kerakli natijani bermaydi. Avloniydagi evrilishlarni nigohlari aytib turishi kerak edi. Buni, afsuski, ko‘rmadim.

Filmdan kadr

Buning o‘rnini to‘ldirish harakatida ijodkorlar ssenariy burilishlaridan foydalanadi, lekin ular ham ishonarsiz: Avloniy asl haqiqatni bilib qolishi va “ko‘zi ochilishi” uchun ikki marta “tasodifan” missiyadoshlarining suhbatini eshitib qoladi. “Tasodifan” kimlarningdir suhbatini eshitib qolish – siyqasi chiqib ketgan priyom, u tomoshabinni hayron qoldirmaydi; “tasodif”larni ishonarli chiqarish ham oson emas. Bu sahnalardan voz kechish, qahramonni haqiqatga murakkabroq yo‘ldan olib kelish kerak edi.

Operatorlik ishi

Oxirgi yillarda chiqayotgan o‘zbek kinolari qancha malomatga uchramasin, ulardagi operatorlik ishi e’tirozga o‘rin qoldirmayapti. Xususiy “xontaxta”larning bir rakursli syomkasiga-yu, davlat filmlarining statik kadriga o‘rganib qolgan ko‘zlarim yangi filmlardagi yirik planlar, panoramali syomka va umumiy dinamikani ko‘rib quvnayapti. “Avloniy”ning bu jihatida jiddiy nuqsonlar ko‘zga tashlanmaydi.

Biroq montajda – kadrlashda, epizoddan epizodga o‘tishda kamchiliklar bor. Biror sahna tugashi bilan darhol ekran qorayib, keyingi sahna boshlanib ketishi filmda uzuq-yuluqlik effektini hosil qilgan. Film faqat verbal dialoglardan iborat emas. Kino tili degan tushuncha bor. Yirik plan, umumiy plan, kamera harakati, nigohlar – bularning bari birlashib, dialog ochib berolmaydigan ma’no nozikliklarini ochib beradi, qahramonlarni tomoshabinga yaxshiroq tanitadi. Montajda yo‘l qo‘yilgan shoshma-shosharlik tufayli film mana shunday imkoniyatdan – kino tili yordamida qahramonlarini ochib berishdan mahrum bo‘lgan.

Afg‘oniston chizig‘i

“Avloniy”ning kamchiliklarini ko‘rib chiqdik. Uning yutuqlari ham ko‘p.

Afg‘oniston amiri Omonullaxon obrazi nihoyatda muvaffaqiyatli chiqqan: Hamza Hasanov mashhur afg‘onistonlik islohotchini juda ishonarli gavdalantirgan. Aktyorning tarixiy prototipga o‘xshashligi haqida yuqorida yozdim. Hamza Hasanov o‘ziga ajratilgan sanoqli daqiqalarda amirning xarakterini ochib berishga ham erishgan. Uning qarashlari, o‘zini tutishi, gapirishi nozikta’b, ziyoli, chinakam aslzoda ekanini bildirib turadi.

Filmdan kadr

Umuman, syujetning Afg‘oniston liniyasi uning eng muvaffaqiyatli qismi deb o‘ylayman. U davrda Afg‘oniston Markaziy Osiyoning eng yirik va tez rivojlanayotgan davlati edi. Buyuk Britaniya bilan urushda g‘alaba qozongan Afg‘oniston tepasiga kelgan ziyoli islohotchilar, o‘zbek xonlaridan farqli ravishda, xalqaro siyosatni juda yaxshi tushungan. Ular tezkor sur’atda islohotlar o‘tkazilib, iqtisodiy va texnik taraqqiyotga erishilmasa, yangi iqtisodiy hamkorlar va yangi bozorlar topilmasa, mamlakat Britaniyaga em bo‘lishini anglagan va umidini yon qo‘shnisi Rossiya/SSSR bilan bog‘lagan. SSSR va Buyuk Britaniya, o‘z navbatida, Afg‘onistonga jiddiy qiziqish bildirib kelgan va u tufayli bir-biri bilan bahslashgan. Bu jarayonlarni kuzatgan Omonullaxon axiyri SSSR Britaniyadan qolishmasligini tushungan, lekin chora ko‘rishga ulgurmagan: qadimchilar isyoni natijada taxtdan voz kechgan, hokimiyat tepasiga diniy elita bilan ittifoqdagi dala qo‘mondoni Habibullo Bachai Saqo kelgan.

Qizig‘i, Avloniyning diplomatik safaridan rosa o‘n yil o‘tib, 1929-yili xuddi o‘sha yo‘ldan Qizil armiya Afg‘onistonga bostirib kiradi. Tarixchilikda yaxshi yoritilmagan bu birinchi Afg‘oniston – SSSR urushi Omonullaxonga Kremlning asl yuzini ko‘rsatgan voqea edi. Oradan yana yarim asr o‘tib, 1979-yilda SSSR ikkinchi marta Afg‘onistonga qo‘shin kiritadi va mintaqa liderligiga da’vogar mamlakatni hozirgacha tinchimayotgan urush o‘chog‘iga aylantirib qo‘yadi.

Afg‘oniston chizig‘ini, Omonullaxon va ayniqsa uning qaynotasi – bosh islohotchi Mahmud Tarziy (Abduqodirjon Yahyoyev) syujet arkalarini kengaytirish, o‘sha paytdagi Afg‘onistonning O‘rta Osiyo uchun ahamiyatini ochib berish, nega Britaniya va SSSR bu davlat uchun talashayotganini ko‘rsatib berish kerak edi, menimcha. Voqealar leytmotivi aslida Avloniy emas, Afg‘onistondir. Bunga urg‘u berish kerak edi. Bu filmning muvaffaqiyatini yanada mustahkamlar edi.