Abdulla qodiriyning “O‘tgan kunlar” romani haqida

ABDULLA QODIRIYNING “O‘TGAN KUNLAR” ROMANI HAQIDA

Tayyorladi: O’tbosarov Abbos

Kirish

Abdulla Qodiriy shoʻro hokimiyatining dastlabki yillarida qizgʻin jurnalistik faoliyati bilan barobar oʻzbek adabiyotidagi birinchi roman - “O’tkan kunlar”ni yaratdi (1919-20). Romandan boblar 1922-yil. “Inqilob” jurnalida eʼlon etildi. 1924-26- yillari har bir boʻlimi alohida-alohida kitob holida bosildi. “Oʻtkan kunlar” yaratilgan davr oʻzbek xalqi uchun millatning erki, ozodligi, mustaqilligi, jahondagi oʻrni masalasi hayot-mamot ahamiyatga molik edi. Abdulla Qodiriy mintaqamiz taraqqiyparvar ziyolilari safida turib ona yurtning, millatning taqdiri ustida astoydil qaygʻurdi, oʻzicha najot yoʻlini izladi. “O’tkan kunlar” xalqimizning o’tkan kunlari... Bu asarni sevib o’qimagan, asar asosida suratga olingan filmi ko’rib zavqlanmagan adabiyot shaydosi bo’lmasa kerak...

“O’tkan kunlar” garchi muallif yozganidek, yangi zamon ro’monchilig’i bilan tanishish yo’lida kichkina bir tajriba, yana to’g’risi bir xavas bo’lsa-da, hali shu kunga qadar o’zbek adabiyotida unga yetadigan asar yaratilmadi darvoqe, D.Quronov va X.Polvonovalarning “sharq yulduzi” jurnali 2007-yil 1-sonida “o’tkan kunlar” romani matniy tadqiqi to’g’risida bir maqolasi bosildi. Unda “inqilob” jurnali bir – ikki martta tilga olinadi. Biroq kengroq qiyoslar, batafsilroq ma’lumot berilmaydi. Ikkinchidan maqolada: “romanning “inqilob”dagi nashri bilan, kitob bo’lib chiqishi orasida besh yillik masaofa bor – bu vaqt mobaynida adibning mahorati o’sgani shubhasiz”, degan bir taxminiy gap ham “o’tkan kunlar”ning jurnaldagi parchasini tekshirishga zarurat tug’diradi.

Asardagi tarixiy shaxs va tarixiy voqelik haqida

“O’tkan kunlar” romaning ma’no-mundarija doirasi nihoyatda keng. Uning tahlilida estetik asos ustvordir, asarda yashiringan go’zallikni topish oson emas. Yashirinmagan narsa hodisada esa go’zallik bo’lmaydi. Unda xilma-xil taqdirlar, ijtimoy-siyosiy, ma’naviy-axloqiy, oilaviy- ishqiy muammolar qalamga olingan. Biroq ular orasida yurtning taqdiri, mustaqilligi masalasi alohida ajralib turadi. Binobarin, el-yurtning mustaqilligi, birligi masalasi romanning asosiy pafosini tashkil etadi. Asarning bosh qahramonlari otabek va Yusufbek hojilar shu yurt istiqloli, faqarovonligi, osoyishtaligi yo’lida hayotini, jonini tikkan fidoyi kishilar qiyofasida tasvirlanadi. “O’tkan kunlar” bamisoli va tiniq ko’zgu, unda o’zbek millatining muayyan tarixiy sharoit, vaziyatdagi turmushi, urf-odatlari, ruhiy-ma’naviy dunyosi, bo’y-basti, qiyofasi keng ko’lamda aniq-ravshan gavdalantiriladi. Romandagi uchlik-oshiq, ma'shuqa va ag’yor romanda Yusufbek hoji va otabek obarazlarida vatanparvarlik hissi mujjasamlashgan bo’lib, ayniqsa, Yusufbek hojining xalqiga bo’lgan sadoqati, ularning ahvolini o’ylashi, ularning dardini tinglashi Yusufbek hoji obrazida juda ta’sirli qilib ochib berilgan.