Avlodlar dovoni

Fоydalanilgan adabiyotlar ro’yhati:

1. Karimov.I.A.Barkamol avlod yili davlat dasturi. T.:O’zbekiston, 2010.

2.R.A. Mavlonova, N.H Rahmonqulova “Boshlang’ich ta’lim pedagogikasi

innovatsiyasi va integratsiyasi. T.:G’.G’ulomov.2013 y

3.M.Umarova. X.Xamroqulova, R.Tojiboyeva 3-sinf o’qish darsligi Toshkent-2019

4.www.ziyonet.uz

KO‘CHIRMA GAP VA UNING KOMMUNIKATIV-SINTAKTIK
XUSUSIYATI XUSUSIDA

Rahmonova Shahlo

Buxoro viloyati, Vobkent tumanidagi 38-sonli o'rta ta'lim maktabining o'quv tarbiyaviy ishlar bo'yicha direktor o'rinbosari

Annotatsiya: Ushbu maqolada o‘zga­ ko‘chirma­ gap ­va­ uning ­kommunikativ-sintaktik­ xususiyatlari­ haqida­ fikr yuritiladi.
Kalit so‘zlar: o‘zga­ gap,­ko‘chirma gap,­ muallif­ gapi,­ nutq­ obyekti,­ nutqiy muloqot.

Tilshunoslikda ko‘chirma gaplar “o‘zga gap” tushunchasi ostida qaraluvchi gap ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi.

So‘zlovchi yoki yozuvchining ko‘chirma gapni qo‘llashdan

ko‘zlagan kommunikativ maqsadi o‘zganing nutqini boshqa bir kishiga shakli va mazmunini o‘zgartirmay yetkazish

bo‘lib, o‘zganing nutqi o‘z ifoda uslubi, ohangi, nutq obyektiga

bo‘lgan munosabatini saqlab qoladi.

Ko‘chirma gaplarga o‘zbek, rus va boshqa tilshunosliklarda berilgan ta’riflarning deyarli barchasida “nutqda o‘zganing

o‘zgartirishsiz berilgan gapi” tarzidagi qoida ustuvorlik qiladi.

Masalan, o‘zbek tilshunosligida: “lug‘aviy va grammatik xususiyatlari o‘zgartirilmay, aynan o‘zicha berilgan o‘zganing

gapi”1, “o‘zganing gapi semantik, leksik, grammatik xususiyatlari saqlangan holda mustaqil gap shaklida muallif gapi bilan

birga ishlatiluvchi gap”2, deyilsa, rus tilshunosligida “so‘zmaso‘z yetkazilgan nutq”3, “bevosita predmetlik ma’nosiga ega

bo‘lgan, ammo muallif gapi bilan bir qatorda turmaydigan,

undan ma’lum darajada uzoqlikda turadigan nutq”4, “maxsus so‘zlar” yordamida ma’nosi va tuzilishi o‘zgartirilmagan

holda muallif matniga kiritilgan va so‘zlashuv fakti sifatida

belgilanuvchi, o‘zga nutq kimga tegishli ekanligi, shuningdek,

(fakultativ) nutqning kimga qaratilganligi va sharoit xarakteri

haqida ma’lumot beruvchi o‘zga nutq”5 kabi ko‘rinishlarda

ta’riflanadi. Tatar tilshunosligida esa “birovning nutqi hech

qanday o‘zgarishsiz beriladigan o‘zga gap turi”6 ko‘chirma

gap sanaladi. Fransuz tilshunosi J.Maruzoning lug‘atida “birov tomonidan aytilgan jumlaning original shaklini saqlagan

holda tiklash” tarzida ta’riflangan.7

Ko‘rib turganimizdek, ta’riflarning barchasida deyarli bir

xil mazmun ifodalangan. Albatta, mazkur ta’riflar, asosan,

grammatik talqin zaminida yuzaga kelgan. Ularda kommunikativ-pragmatik mohiyat aytarli inobatga olingan emas.

Muammoga kommunikativ-pragmatik jihatdan yondashilganda o‘zga gap ifodasining yorqin ko‘rinishlaridan biri bo‘lmish ko‘chirma gapda subyektlarning faollik darajasi kuchli

bo‘lishi, ya’ni ko‘chirma gapda uni so‘zlovchi subyekt – personaj muallif bilan bir qatorda nutq jarayonida bevosita ishtirok

etishi ayon bo‘ladi.

Bu o‘rinda endi ko‘chirma gap va muallif gapi o‘rtasidagi

munosabat masalasiga aniqlik kiritish zaruriyati kelib chiqadi,

chunki ayrim tadqiqotchilar, masalan, A.Abdullayev, avvalroq

ko‘rib o‘tilganiday, ko‘chirma gapning muallif gapiga bog‘liqligi, hatto ko‘chirma gapning mustaqil emasligini ta’kidlashga

harakat qiladi. Bu fikrga aslo qo‘shilib bo‘lmaydi. Uslubshunos

I.V.Arnold ham “ko‘chirma gapning muallif gapidan keyin ham,

oldin ham yoki uning orasida ham kelishi mumkin ekanligi,

ammo hamisha mustaqil gap bo‘lishi”ni alohida ta’kidlaydi.

O‘zbek tili materiallari ham bu fikrning to‘g‘riligini tasdiqlaydi.

Ko‘chirma gapning hosil bo‘lishida ishtirok etuvchi birinchi va ikkinchi shaxs olmoshlari, fe’llar, undov so‘zlar, modallik ifodalari, buyruq mayli shakllari kabi bir qator lisoniy va

nolisoniy vositalar ko‘chirma gapni muallif gapidan ajratib,

ularni o‘zaro farqlash imkonini beradi. Tilimizda muallif gapi,

asosan, uchinchi shaxs (ba’zan birinchi shaxs) orqali ifodalanadi. Muallif gapida asosiy e’tibor muallif yoki personajning

nutq sharoitidagi holati, xatti-harakatini ko‘rsatishga qaratiladi. Bu esa, o‘z navbatida, muallifning ko‘chirma gap mazmuniga bo‘lgan munosabatini aks ettiradi. So‘zlashuv jarayoni yoki matnda o‘zga nutqining ham bo‘lishi tabiiy, albatta.

Ifodalanayotgan fikrlarning ko‘chirma gap tarzida berilishi

gaplarning boshqa gap turlaridan ajralib turadigan va o‘ziga

xosligini ta’minlaydigan asosiy belgi hisoblanadi. Shuning

uchun ko‘chirma gapga ta’rif berishda og‘zaki va yozma nutqda qo‘llanilgan o‘zgalar gapini asl holida yetkazish, uning

leksik-semantik va grammatik xususiyatlarini saqlash e’tiborga olinadi.

Ta’kidlash joizki, ko‘chirma gapning muallif gapi bilan aloqadorligi, ularning o‘zaro munosabatda ekanligi va bu munosabatning kommunikativ-pragmatik jihatdan juda ham zich

ekanligini inkor etib bo‘lmaydi, muallif gapi ko‘chirma gapga aynan kommunikativ-pragmatik jihatdan aniqlik kiritadi.

Ammo ko‘chirma gapning mustaqilligidan ham tamoman ko‘z

yumish imkoni yo‘q.

Ko‘chirma gapning mustaqilligini dalillaydigan omillar ancha-muncha. Ulardan biri, masalan, matnda ko‘chirma gap

sifatida sodda, qo‘shma va murakkab qo‘shma gaplarning kelishi, hatto bir necha gaplar – matnlarning ham ko‘chirma gap

maqomida bo‘lish holatining mavjudligi. Tilimizdagi konkret

faktik materiallar bunga dalil bo‘la oladi.

Quyidagi misollarda ko‘chirma gaplarning sodda gaplar

shaklida ekanligini ko‘rish mumkin:

U o‘rinlarni yig‘ishtirib, nonushta joylarini tayyorlab bo‘lgandan so‘ng o‘choqboshida choynaklarga choy tashlarkan:

–­ Otamdan­ darak­ yo‘q-ku?­ –­ deb­ so‘radi­ onasidan.

(Cho‘lpon, “Kecha va kunduz”)

Shu uchun Salti:

– Men sizni olib ketgali keldim, aylanay! – dedi. (Cho‘lpon,

“Kecha va kunduz”)

– Eshon bobom sizdan dilgir emishlar, – deydi bir kun

Qurvonbibi­so‘figa.­(Cho‘lpon, “Kecha va kunduz”)

Quyidagi misollarda ko‘chirma gaplar tuzilish jihatidan

qo‘shma gaplar shaklida: Shamol­yana­epkin­urganida,­saksonlarni­qoralab­qolgankarvonboshi chol nevarasiga uzoqlarda qimir etmay turib qolgan bulutlarni ko‘rsatib:

– O‘sha yerda tog‘lar bor, bolam, – dedi. – Bulutlar

cho‘qqilardan o‘ta olmay turib qoldi, endi yomg‘irlarini o‘sha

yoqqa to‘kadi. Tangri nimani xohlasa, o‘sha bo‘ladi. (Isajon

Sulton, “Boqiy darbadar”)

– Sen o‘zing dunyoda nima istashingni bilmasang, men

bechora banda qayerdan ham bilayin, – deb javob bergan

Avliyo. (Isajon Sulton, “Boqiy darbadar”)

Quyidagi misolda esa matn parchasi ko‘chirma gap sifatida kelgan:

Ammo­“oqsoqol”­yana­eski­gapni­boshladi:

– Oldingdan oqqan suvning qadri yo‘q, deb shuni aytadilar-da.­Oybeg-u­G‘afur­G‘ulomlarning­bittasi­Abdulla­Qahhoraka o‘zimizga hamqishloq. U kishining hamma kitoblarini

mazza­qilib­o‘qiganman.­G‘upra­qizning­gapida­picha­jon­bor.­

Hamqishlog‘imizning kitoblarini o‘qigan odamning yashagisi

kelaveradi.­ Bir­ kuni­ kelib­ men­ ham­ o‘laman-ku,­ degan­ o‘ykallasiga kelmaydi. «Ming bir jon» degan asarini o‘qiganmisiz?­ O‘qimagan­ bo‘lsanglar,­ albatta,­ topib­ o‘qinglar. (Said

Ahmad, “Kiprikda qolgan tong”)

Bunday misollarni istagancha keltirish mumkin. Ko‘chirma

gap sifatida har qanday sintaktik hajmdagi nutqiy birlik – gap

ham, matn ham kelaverishi mumkin, ammo ularning mustaqil

emasligi haqida gapirib bo‘lmaydi.

Kommunikativ sintaksisda farqlanadigan gaplarning ifoda

maqsadiga ko‘ra turlari ko‘chirma gaplarda ham to‘laligicha

namoyon bo‘ladi. Masalan, quyidagi misollardagi ko‘chirma

gaplar darak gaplardan iborat:

–­ Topgan-tutganimning­ hammasini­ shunga­ yaratdim,­ –­

dedi aya, batareyalarni xuddi nevarasining boshini silaganday­ mehr­ bilan­ silab,­ –­ AGV­ degan­ pechkasi­ bo‘lar­ ekan.

(O.Yoqubov, “Billur qandillar”)

Ertalabga yaqin ko‘zi ilingan ekan, o‘g‘li uyg‘otdi:

– Dada, nonushta tayyorladim. (Tohir Malik, “Falak”)

– Otabek yurgan yo‘l manavi tog‘lar orasida, – deyman

ularga. – U yo‘ldan yo otda, yo eshak minib o‘tish mumkin.

Biz­ Kumushbibi­ ota-onalari­ bilan­ aravada­ Toshkentga­ borgan­yo‘lni­yoqalab­kelyapmiz. (Said Ahmad, “Kiprikda qolgan

tong”)

Quyidagi misollardagi ko‘chirma gaplar esa so‘roq gaplardan iborat:

Hikmatillo­gapni­chalg‘itish­uchun:

– Kenjatoyingiz qani? – deb so‘radi. – Yordam bersa

bo‘lmasmidi? (O.Yoqubov, “Billur qandillar”)

Keyin telefon go‘shagini joyiga ila turib, dedi:

– Sizni biror kishi kutib olishi kerakmidi? (Tohir Malik,

“Falak”)

Bir­zumdan­keyin­choyxonachi­patnisda­chiroyli­qilib­karjlangan qovun, bir qo‘lida obdastada iliq suv olib chiqdi.

– Qovunni kim so‘ydi? – deb so‘radim undan. (Said

Ahmad, “Kiprikda qolgan tong”)

Buyruq gaplardan iborat ko‘chirma gaplar:

Nilufar ko‘z yoshi aralash:

–­Tinch­qo‘ying­meni!­–­deb­qo‘lini­tortib­oldi-da,­darvozaga qarab jadallab ketdi. (O.Yoqubov, “Billur qandillar”)

– Bo‘ldi, o‘tir joyingga! – dedi “oqsoqol” buyruq ohangida.

(Said Ahmad, “Kiprikda qolgan tong”)

Uning­haqiqatan­ham­so‘raydigan­gapi­borligiga­ishondim.­

–­Bo‘pti.­Mana­shu­loyqani­to‘play.­Anavi­yerlarni­yuvay.­

Mashina kelsin. Keyin, – dedim. (Sh.Xolmirzayev, “Qumrilar”)

Undov gaplardan iborat ko‘chirma gaplar:

–­Voy,­inakni­o‘ldirdingiz-e,­beshafqat!­–­deb­yig‘lab­yubordi xotini. (Sh.Xolmirzayev, “Omon ovchining o‘limi”)

Muxbir­u­yoq-bu­yoqqa­qarab­qiqirlab­kuldi-da:­

– Iye, bu siz ajdaholarni yenggan milliy qahramonlarimiz

traditsiyasini­davom­ettirayotgan­kishi­ekansiz-ku,­aka!­Siznimaqtash kerak ekan! – dedi. (Sh.Xolmirzayev, “Omon ovchining o‘limi”)

Demak, darak, so‘roq, buyruq gaplar, hatto gaplarning

emotsionallikka ko‘ra turi bo‘lmish undov gaplar ham ko‘chirma gap sifatida qo‘llanaverishi mumkin, bunda biror cheklov

yo‘q, har qanday gap turi nutqning kommunikativ birligi sifatida ko‘chirma gap maqomida kelaveradi.

Albatta, ko‘chirma gap nutqiy muloqot maqsadiga muvofiq muallif gapi bilan muayyan bog‘liqlikka ega, ammo bu

ko‘chirma gap muallif gapiga tobe, u mustaqil bo‘lolmaydi, degan xulosaga olib kelmaydi. Matnda qo‘llanilayotgan muallif

gapi va ko‘chirma gaplarni o‘zaro bog‘lash, ularning aloqaga

kirishuvini ta’minlashda muallif gapi tarkibida keluvchi fe’llar

muhim ahamiyatga ega. Muallif gapi tomonidan aniqlashtiriluvchi ko‘chirma gaplar ana shu fe’l vositasida muallif gapiga

kommunikativ-pragmatik jihatdan bog‘lanadi. Mazkur fe’lning

gapda ishtirok etishi ko‘chirma gaplarning o‘ziga xos ohangi, yo‘nalishi, tarzini tayin etadi, unda ifodalangan turli munosabat ma’nolari, ularning gap mazmunidan anglashilgan

zamonga bo‘lgan munosabatining saqlanib qolishiga zamin

yaratadi.

Ko‘chirma gap va muallif gapi hodisasi mutlaqo keyingi

davrlarga oid hodisa emas. Akademik G‘.Abdurahmonovning

qayd etishicha, “ko‘chirma gap konstruksiyasi qadimdan

qo‘llanilib kelinadi. To‘nyuquq yodnomasida bunday konstruksiyalar 30 foizni tashkil etadi”9. Tatar tilshunosi X.R.Kurbatov

bu munosabat bilan quyidagilarni ta’kidlaydi: “Qadimgi yodgorliklarda o‘zga gap muallif gapisiz uchramaydi. Masalan,

qadimgi turkiy yozma yodgorliklarda (V–VIII asrlar), “Nahj

ul-farodis”da (XIII–XIV asrlar) va hatto XIX asr oxiri va XX

asr boshlari adabiyotida ko‘chirma gap – personajlar replikalari muallif gapi bilan aloqalorlikda berilgan. Muallifning turli ma’lumot beruvchi so‘zlarisiz ko‘chirma gaplar, har holda,

bayonda ixchamlikka intilish natijasida paydo bo‘lgan bo‘lishi

kerak.

Umuman, o‘zbek tilida ko‘chirma gaplar ana shunday bir

qator kommunikativ-sintaktik xususiyatlar bilan xarakterlanadi