Авлиякулова матлуба авазовна узбошимчалик



Download 426,85 Kb.
bet1/3
Sana30.04.2022
Hajmi426,85 Kb.
#597128
  1   2   3
Bog'liq
Амалладик





АВЛИЯКУЛОВА МАТЛУБА АВАЗОВНА
УЗБОШИМЧАЛИК
УЧУН ЖАВОБГАРЛИК

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АДЛИЯ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ЮРИДИК УНИВЕРСИТЕТИ
АВЛИЯКУЛОВА МАТЛУБА АВАЗОВНА

УЗБОШИМЧАЛИК УЧУН


ЖАВОБГАРЛИК
Тошкент-2015
урк 343.43 КБК 67.402(SY)
А 37
Тошкент Дадлат юридик университети Илмий-услубий Кенгашининг 2015 йил 4 июнДаги 35-сонли ма.жлис баёююмаси карори (штан тасДив;танган ва нашрга тавсия этилган.
М.А.Авлиякулова.
Узбошимчалик жавобгарлик Монография“ Масъул мухаррир: К.Р.А6дурасулова.- Т.: ТДЮУ, 2015. - 135 6.
Сарлавхада: Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги, Тошкент давлат юридик университети ,

Масьу.л мухаррир:

К.Р.Абдурасулова — ТДЮУ ”Жиноят хукуки ва криминология? кафедраси мудири, юридик фанлар доктори, профессор

Такризчилар:

Ш.Ё.Абдукодиров — Тошкент шахар Шайхонтохур тумани жиноят ишлари бУйича судининг судьяси, юридик фанлари номзоди, доцент

Э.О.Тургунбоев ”Жиноят жукуки ва криминология” кафедраси доцента в.б, юридик фанлар номзоди
Ушбу монографияда Узбошимча.лик жиноятининг ижтимоий хавфлилиги масаласининг энг мухим жихатларини Урганишга, Узбошимчалик таркибининг жиноят-хукукий таклилини амалга оширишга, Ушбу жиноятнинг объектив ва субъектив белгиси хисобланган холатпарнинг килмишни квалификация килишга таъсирини белгилашга, мазкур килмишнинг ухшаш жиноят-хукукий институтлар ва жиноятлардан а-жратиш масалаларига ойдинлик киритишга каракат килинган.
Монография тергов ва суд амалиети ходимлари, илмиЙ тадкикотчилар, олий юридик таълим муассасаларининг талабалари ва магистрантларига хамда мазкур мавзуга кизикувчи барча китобхонлар учун мулжалланган.
Авлиякулова М.А.
О Тошкент давлат юридик университети, 2015 йил.
МУН ДАР и ж А кириш....................„... ...... ............................
БОБ.УЗБОШИМЧАЛИК УЧУН ЖИНОИЙ
ЖАВОБГАРЛИКНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ...„...............„..9 1. Узбошимчалик учун жиноий жавобгарлик белгиланишининг зарурати хамда бу борада жиноят конуни нормаларининг ривожланиш тарихи .
2. Айрим хорижий мамлакатлар жиноят конунларида Узбошимчалик учун жавобгарлик белгиланган нормаларнинг киёсий тахлили ............................................... . ........зо
П БОБ.УЗБОШИМЧАЛИКНИНГ ЮРИДИК ТЛХЛИЛИ ....51

  1. Узбошимчаликнинг объектив белгилари —

  2. Узбошимчаликнинг субъектив белгилари

Ш БОБ. УЗБОШИМЧАЛИКНИ УХШАШ
ЖИНОЯТ-ХУКУКИЙ ИНСТИТУТЛАР ВА ЖИНОЯТ
ТАРКИБЛАРИДАН ФАРКЛАШ МУАММОЛАРИ
1. Узбошимчаликнинг ухшаш жиноят-хукукий институтлардан фаркди жилатлари .......................... . . . „ ....84 2. Узбошимчаликни иктисодиёт сохасидаги ва бошкарув тартибига карши мансабдорлик жиноятларидан фарюиш .
ХУЛОСА............ . „.........„...................109
АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ........... .............127
КИРИШ
Узбекистонда олиб борилаётган суд-хукук ислохотлари, аввало, конунийликни таъминлаш, инсон лукук ва манфаатларини ишончли кимоя килишга йУналтирилган. Бу борада Узбекистон Республикаси Президенти И.каримов '...марралар — баркарор ривожланиб бораётган иктисодиётга асосланган очик демократик хукукий давлат куриш, инсон, унинг манфаатлари, кукук ва эркинликлари сузда эмас, амалда олий кадрият даражасига кутарилган, жакон микёсида обру-эътибор козонган жамият барпо этиш борасида биз уз олдимизга кУйган юксак максадга каратилган увок ва мураккаб йулнинг бир кисми, холо&”, деб таъкидлайди.
Дархакикат, республикамизда амалга оширидаётган ислохотлардан кузланган асосий максад юртимизда яшаётган жар бир инсоннинг фаровон хаёт кечириши учун шарт-шароит яратишдан иборат. Кфбул килинаётган барча конунлар фукароларнинг хукук ва эркинликлари, конуний манфаатлари, шаъни, кадр-киммати, озодлигини химоя килишга каратилган. ”Исло\от ислохот учун эмас, аввало инсон учун, инсон манфаатларини таъминлаш учун” 2 хизмат килиши керак. Жиноятчиликдек ижтимоий салбий ходиса эса жамият ривожига, ислохотларнинг боришига тускинлик килади. Унга карши кураш амалдаги конунларга катъий риоя килинганидагина кутилган самарани бериши мумкин. Хукукий-демократик давлатнинг вазифиаридан бири жамият аъзоларининг конунларга риоя этишларини таъминлаш, хукукни мухофаза килувчи органларнинг бу борадаги масъулиятини ошириш, фукароларни ташкаридан бУладиган хавф-хатар ва тазйиклардан мухофаза хилишдан иборатдир.
Мамлакатимизда суд-хукук соласини демократик асосда янада ислок этиш, мустахкамлаш ва эркинлаштириш бУйича

Каримов ИА. Мам;ыкатнмизла демократик ислохотларни янада чукурлаштнриш ва фукаролик жамнятини риаожлаягириш копиелцияси, Узбекистон республнкаси ОлнЙ Мажлиси Конунчилмк палагаси ва Сенатининг мажлисидаги маьруза. 2010 Йил 12 ноябрь„ — Т,: Узбекистон, 2010, —

Каримов И.А, Инсон. унннг ва эркинликлари - олий кадрнят. Т. 14. — Т_: Узбекистон. 2006. — ь, 63
амалга оширилаётган тизимли ишларда парламентнинг алохида урин тутганини таъкидлаш зарур. Ана шу даврда парламент томонидан кабул килинган 30 га якин конунчилик хужжатлари конун устуворлигини таьминлаш, суд хокимияти мустакиллигини мустаккамлаш, инсон хукук ва эркинликларини ишончли химоя килишда хукукни мулофаза килиш тизимининг самарадорлигини оширишда мулим омил бУлди.
Шу максадда, республикамизда фулароларнинг хуку; ва эркинликларини самарали мулофаза килишга каратилган бошкарув механизми яратилган ва конуний мустахкамланган. Жумладан, Узбекистон Республикаси Конституциясининг 2моддасида давлат халк иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат цилиши. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуларолар олдида масъул эканликлари, 35моддада эса, фукароларнинг тегишли масалалар юзасидан давлат органларига мурожаат килишлари мумкинлиги кафолатланган.
Умумий «оидага кура, фукаролар уз субъектив кулуыарини хокимият органларига мурожаат этмасдан, мустакил равишда химоя килишлари такиклаиади. Бирок, хокимият органлари уз вактида ёрдам курсатиш ва химоя килишга кодир бУлмаган фавкулодда вазиятларда фукароларга, агар бу чиндан лам зарур бУлса, уз субъектив кукукларини амалга ошириш йУлидаги тусикдарни уз кучлари билан бартараф этиш рухсат этилади. Шу сабабдан, 1997 йил мартдан кучга кирган Узбскистон Ресггубликаси Фукаролик кодексининг 1 1 -моддасида шахснинг уз хукукини узи химоя килиши фукаролик кукукларини химоя килиш усулларидан бири сифатида конуний мустахкамлаб куйилди. Уз-узидан равшанки, бунда улар суиистсъмолчиликлардан химоя килиш максадида белгиланадиган муайян чеклашларга риоя эгишлари лозим. Хусусан, Узбекистон Республикаси Конституциясининг 20моддасига мувофкщ, фукаролар уз хукук ва эркинликларини амалга оширишда бошка шахсларнинг, давлат ва жамиятнинг

Каримов И, Республикаси ОлиЙ Мажлиси палатаси ва Сенатннинг кушма мажлисидаги маъруза_ 24 январь 2015 йил, Т.: Узбекистои, 2015, — Б2,
конуний манфаатлари, лукуклари ва эркинликларига путур етказмасликлари лозим.
Уз кукуыарини (хакикий ёки фараз килинган бУлишидан катъий назар) химоя КИЛИШда белгиланган чеклашларни инобатга олмаган шахслар узлари содир этган килмишнинг окибатига караб тегишли (интизомий, мулкий, маъмурий еки жиноий) жавобгарликка тортилади.
Жумладан, Узбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 229-моддасида узбошимчалик, яъни хакикий ёки фараз килинган хукукларни Узбошимчњлик билан амалга ошириш фукароларнинг хукуклари ёки конун билан курикданадиган манфаатларига ёхуд давлат еки жамоат манфаатларига куп миџорда зарар ёки жиддий зиён етказганлик учун жиноий жавобгарлик назарда тутилган.
Мазкур диссертация ишида ушбу жиноят учун жиноий жавобгарлик масаласининг жиноят-хукукий жилатларини тадкик килиш максад килинган холда, мавзунинт долзарблиги куйидагилар билан изохланади:
биринчиДан, Узбошимчалик жамиятдаги конунга итоат ружи ва адолатлилик мухитини бузувчи ижтимоий хавфли килмиш хисобланади. Жумладан, Узбошимчалик килмиши натижасида давлатнинг ”хокимият монополияси”га путур етказилиши, бошкарув тартибининг издан чикиши, иктисодиётга жуда куп микдорда зарар етказилиши, назоратсиз монополияларнинг вужудга келиши, соликларни туламаслик, мажбуриятларни оммавий бажармаслигига сабаб бУлиши, шунингдек шахснинг эркинлиги, шаъни ва кадр-киммати, мулк ва иктисодий фаолият, одил судлов манфаатлари ва хоказоларга зарар етказилиши мумкин; иккинчиДан, жиноят хукуки нтзариясида ушбу жиноятнинг молияти ва мазмунини ТУШУНИШ, унинг учун жиноий жавобгарликни белгилаш зарурати юзасидан турли карашлар мавжуд. Жумладан, фукаролик кукукини шахснинг уз хукукларини узи химоя килиши конуний чора сифатида белгиланган, шунингдек Узбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тугрисидаги кодекснинг 200-моддасида Узбошимчалик учун маьмурий жавобгарлик назарда тутилган. Шундай экан, ушбу жиноятнинг молиятини тугри тушунмаслик, унинг фукаролик-хукукий ва маъмурий-хукукий институтлардан фарщпай олмаслик жиноятларни тугри квалификация килишга, конун нормасини аник ва бир хилда куллаш жараёнида етарли кийинчиликларни юзага келтиради, уз навбатида, айбсиз шахсларнинг асоссиз равишда жиноий жавобгарликка тортилиши ёки айбдор шахсларнинг асоссиз равишда жиноий жавобгарликдан озод килинишига олиб келади. Мазкур мавзуни тадкил этиш оркали мазкур жиноятни тушунишга ягона ёндашув ишлаб чикиш, унинг Ухшаш бУлган фукаролик-хукукий ва маъмурий-лукукий институтлардан фарртарини тугри англаш учун тавсиялар ишлаб чикиш имконини беради; учинчис)ан, тадкик этилаётган мавзу юзасидан хорижий мамлакатлар жиноят конун нормаларининг хамда Узбекистон Республикаси ЖК 229-моддаси бУйича суд-тергов амалиёти тах,лили асосида ущбу норманн такомиллащтирищ эхтиёжи мавжудлиги аникланди. Шундай экан, ушбу мавзуни тадкик этиш оркали ЖК 229-моддасини такомиллаштириш юзасидан аник таклифлар ишлаб чикилади; туртинчиДан, мамлакатимизда жиноят конунини либераллаштириш юзасидан олиб борилаётган жиноят-хукукий сиёсат мазмунидан келиб чиккан холда бошка килмишлар каторида ушбу жиноят учун жавобгарликни либераллаштириш масаласини куриб чикиш хам кун тартибидаги асосий масчлалардан хисобланади. Мазкур мавзуни тадкик килиш оркали эса, Узбошимчалик учун жиноий жавобгарликни либераллаштириш юзасидан аник тавсиялар ишлаб чикилади. Мазкур тавсияларни хаётга жорий этиш эса, Уйлаймизки, мамлакатимизда амалга оширилаётган изчил суд-хукук ислохотларини узвийлигини таъминлаш имконини беради; бешинчидан, ЖК 229-моддаси юзасидан конунни куллаш амалиётини тахлил Килиш содир этилган килмишни тугри квалификация килишда, шу жумладан, уларни ухшаш таркибли жиноятлардан фарюлашда старли кийинчиликлар юзага келаётганлини курсатди. Узбошимчалик учун жиноий жавобгарлик масаласини чухуррок тахдил килиш оркали унинг Ухшаш таркибли жиноятлардан фаркли жихатларини ажратиш, шу оркали содир этилган лилмишни турри квалификация килиш ва конунни куллаш амалиётини яхшилаш юзасидан тавсиялар ишлаб чикиш мумкин; олтинчидан, Узбошимчалик учун жавобгарлик масаласи юзасидан Утказилган илмий изланишлар шуни курсатдики, жиноят хукукига баришланган умумий дарслик, кулланмалар ва бошкса илмий ишлардан ташкари, республикамизда ушбу КИЛМИШнинг жиноят-хукукий тахлилига багишланган махсус адабиётлар, илмий ишлар деярли мавжуд эмас. Ушбу мавзуни тадкик килиш эса, Узбошимчалик учун жавобгарлик масаласига баЕишланган махсус илмий тадкикотнинг яратилишига, бу сохада адабиётлар базасининг ортишига сабаб бУлади.
Юкорида баён этилган холатлар ва фикр-мулохазалар жамулжам колда танланган мавзунинг долзарблигини, шунингдек, уни чухур Урганиш заруриятини белгилайди.
БОБ. УЗБОШИМЧАЛИК УЧУН ЖИНОИЙ
ЖАВОБГАРЛИКНИНГ умумиЙ ТАВСИФИ
1. Узбошимчалик учун жиноий жавобгарлик белгиланишининг зарурати хамда бу борада жиноят конуни нормаларининг ривожланиш тарихи
Худук назариясига кура, хукук ижтимоий ходиса кисобланиб, жамият, унинг тузилмаси ва айрим таркибий элементлари хукущларнинг юзага кслишини ва уларнинг вазифасини белгилайди . Уз навбатида, жиноят хам хукукий, хам ижтимоий ходиса сифатида бахоланади зеро, жиноят, биринчиДан, одамлар хулк-атворининг юридик тавсифи хисобланади, иккинчиДан, одамлар Уртасида юзага келган муносабатларда салбий узгаришларни ифодалайди. Шу нукгаи назардан олиб караганда, конунда муайян жиноят таркиби белгиланар экан, бунда кимнингдир ихтиёрига караб иш курилмайди, балки жамиятда муайян тарихий даврда ташки омиллар таъсирида юзага келадиган зиддиятлар кисобга олинади.
Жиноят кукуки фанида юкорида курсатилган асосларнинг мазмуни, жиноятчиликни, бинобарин, энг мухим ижтимоий муносабатларга зарар етказувчи ёки шундай зарар етказишнинг реал хавфини юзага келтирувчи харакат ёки ларакатсизликни жазога ЛОЙиклигини тавсифлаш учун нима хал килувчи ахамият касб этиши хакида ягона ёндашув шаклланмаган. Айни валтда, шу нарса аникки, жиноят-хукукий тадкикотда жамият учун хавф тутдирадиган килмиш (хулк-атвор)ни Урганиш биринчи даражали акамият касб этади, чунки жавобгарликни белгилаш муаммоси ”жиноятчини кандай жазолаш керак”, деган савол билан эмас, балки ”вуни нима учун жазолаш керак”, деган савол билан боглик бУлади .
Аксарият тадкикотчилар фикрига кура, килмишнинг объектив белгиси сифатида иктимоий хавфлилик жиноий
Чесгнов И.Л, Истоки права, 1! Истоки и источники права: очерки. / Под реа В.А.Романова, -СПб_, 2006. -С 3',
Марцев Общие вопросы учения с преступлении, — Омск, 2000, — С. 61
Суголовное право, Общая часты учебник вузов Оты РСД, И,Я,Козаченхо, ЗА. Незнамова, — М., 1997, ,С 12.
жавобгарлик юзага келишининг бош асоси хисобланади 7 . Бу борада М.Х.Рустамбаев хам ЖК 14-моддасида жиноят тушунчасининг асосий белги ва аломатлари белгиланганки, уларга караб у ёки бу килмишнинг ижтимоий хавфлилиги ёки ижтимоий фойдалилигини аниклаб олиш мумкин , деб марказий ургуни ижтимоий хавфлилик масаласига каратади. Бошка тадкщотчилар бутунлай бошкача нуктаи назарни илгари сурадилар: жиноят-хукуций тахик учун, энг аввало, ижтимоий салбий хулк-атворнинг криминологик тавсифи (у муайян килмишларнинг таркалганлик даражасини уз ичига олади) 9 шунингдек унинг статистик лужжатларида акс этгирилган сифат ва микдор курсаткичлари 10 хисобга олинади-
Жиноят-кукукий адабиётларда яна бир ёндашув жам уз аксини топган бУлиб, тарафдорлари криминаллаштиришнинг турли асосларини кайд этадилар. Масалан, Е.Витман куйидагиларни уз ичига олган тизимни кайд этади: а) юридик-криминологик асослар (килмишнинг ижтимоий хавфлилик даражаси ва статистик курсаткичлар); б) ижтимоийиктисодий асослар (стказилган зарар, жиноят-хукукий тахик салбий окибатларининг йУкдиги, уни амалга ошириш учун моддий ресурсларнинг мавжудлиги); в) шахснинг хукукий онги ва рухияти даражасини белгилайдиган ижтим0ий-псих0л0гик омиллар, шунингдек тарихий анъаниар11
Юкорида баён этилган нуктаи назарлар хамда бошка махсус адабиётлар ва илмий тадкикотлар таклили шуни курсатадики, у ёки бу хилмиш учун жиноий жавобгарликнинг белгиланганлиги асослари тизимини тавсифлаш мумкин эмас. Бунинг сабаби шундаки, хар бир жиноятни криминализация лилиш
Грибежкин Ф. Общесгвенная опасноеть прееЂТлекия и ее характериет•ики. ћ' Уголовное право. 2006, -С. 23,
* Рустамбаев М.Л„ Узбекистон Республихаси Жиноят хукуки курси, УмумнЙ кисм. Жиноят тУфисида таьлимот, Дарслик. — Т.: ILM ПУО, 2010, — Б, 13
М илюков С Ф, Российское уголовное законодательсгво: опыт критичсского анализа, — СПб„ 2000 с, 29.
Титснков VIII, Уголовная отвстствекность за с;шоуправс-гво. Дисс. на соис. учен. степ. канд 'ОРИД наук, — Красноярск, — С. 35.
Витман Е. В, Самоуправство: проблемы квалификацнн. Дисс_ на соис, учен. степ. канд, юрид. наук — Екатеринбург, 2006.— С, 18.
асосларининг рУйхати хам, мазмуни хам бир-биридан сезиларли даражада Фарк килади.
Шуни кисобга олган холда, биз узбошимчалик учун жиноий жавобгарлик белгиланишининг куйидаги асосларини алокида ажратишни лозим топдик:
а) Узбошимчаликнинг куп микцорда зарар ёки жиддий зиён етказадиган РГ,кгимоиЙ хавфлилик даражаси;
б) Узбошимчаликнинг ва унга ухшаш жиноятларнинг статистик курсаткичлари;
в) куп микдорда зарар ёки жиддий зиён етказилган лоллардам Узбошимчаликка карши жиноят-хукукий бУлмаган бошка воситалар билан курашишнинг имконияти мавжуд эмаслиги.
Демак, жамиятнинг Узбошимчаликка нисбатан жиноятхукукий таъсир курсатишга бУлган эхтиежини белгилайдитан бош асос унинг ижтимоий хавфлилик даражаси лисобланади.
”Узбошимчалик” атамасининг ижтимоий-лукукий мазмунини аниклашда, энг аввало, мазкур тушунчанинг лексик маъносидан келиб чиКиш лозим. Узбек тилининг изохли лугатида ”Узбошимчалик” сузининг маъноси ”Узбошимча иш, хаттихаракат” деб тушунтирилган 12 Бошке лугатларда ”Узбошимчалик” муайян ишларни кал килишда конупий тартибни бузиш, бирон-бир нарсани конунга хилоф равишда Узбошимчалик билан амалга ошириш сифатида тавсифланади. куриб турганимиздек, Узбошимчалик умумий ишлатиладитан маънода анча кенг харакатларни назарда тутади. Бирок, маълумки, хар кандай жиноий килмиш жиноят таркибининг белгиси сифатида мазмунан аник бУлиши лозим ва Узбошимчалик жинояти хам бундан мустасно эмас . Демак, Узбошимчаликда шахс, шу жумладан, Узбошимчалик билан, яъни (мазкур сузнинг этимологик маъносидан келиб чикканда) ихтиёрига кура”, ”сурамасдан”, айни холда — керакли санкцияни олмасдан иш куради.

'2Узбек тилининг изохли лутати, — Т.: 2010. — Б, 136,
ОГрамматчиков М,В, Преступление, Состав преступления: Учебное пособие. — Красноярск, 2006, — С. 93.
М.Рустамбаев ва Б.Ахраровлар Узбошимчалик деганда, бирор-бир харакатларни содир этиш (йУлда тустџтар куриш, хисоб ракамидан пулларни олиш, ва хоказо) ёки айбдор хукукий хужжат ёки шартномага биноан тарзда каракат этиши шарт бУлганда, конуний хужжат билан Урнатилган бирор хукукка эга бУлиш еки уни амалга ощирищ тартибини бузган коллардаги хавфсизлиги (пуллардан тулашдан, бошка бир буюмни келтирб беришдан, кайтаришдан кочиш, бУйин товлаш ва хоказолар) тушунилади 14 , деб кайд этишади.
В.В.Сташис ва М.И.Бажанов фикрига кура, бирон-бир харакатларни Узбошимчалик билан амалга ошириш уларни конунда белгиланган тартибга зид равишда, бузилган хукукни куриюлаши, таъминлаши ёки тиклаши лозим бУлган давлат органларини четлаб угган холда бажаришни англатади [5 Г.Ф.Поленов куйидаги нуктаи назарни илгари сурган: ”Авваламбор, Узбошимчалик — бу уз лукукларини Узбошимчалик билан амалга оширишдир. Айни холда Узбошимчалик уз хукукини амалга оширишга каратилган харакатларни белгиланган тартибни четлаб утиб ва унга зид равишда бажаришни англатади” 16 И. Титенков Узбошимчаликни ”харакатларни .йрнатштган -УОКИМИЯТНИ четлаб јипиб бажариш” сифатида курсатиш унча тугри бУлмайди, деб хисоблаган. Унинг фикрича, Узбошимчаликнинг куйидаги таърифи тутрирок ва анилрокдир: ”Хукукни узбошимчалик билан амалга ошириш айнан уни конун ёки коидалар билан белгиланган тартибга мувофик бУлмаган тарзда амалга оширишдан иборат” 17.
Келтирилган икгибослардан куриниб турганидек, номлари зикр этилган олимлар умуман олганда Узбошимчалик жиноятининг таркибида Узбошимчалик харакатлари лукукни конунда ва бошка хужжатларда назарда тугилган тартибга мувофил бУлмаган тарзда амалга оширишдан иборат, деган фикрни илгари сурганлар. Биз бу хулосага кушиламиз. Агар
Рустамбаев М., Ахраров Б, Бошкарув тартибигд карпти жиноятларни квштифнкащня килиш: Укув лла,тма, Т: ТДЮИ, 2006, - Б. 122
Сташис В„В,. Бажанов ММ, Преступления против порядка управлсния, — Харьков, 1991. — С 59.
Поленов Г Ф, Ответствепмость за преступлсшня против порядка управления. — М., 1996, — С, 15.
Титенков И. П. Уголовиая ответственность за самоуправство, Дисс, на соис. уен. степ. канд юрид, наук. — Красноярск, 2009. — С, 46,
хукуклар норматив хукукий хужжатда белгиланган тартибга мувофик амалга оширилган бУлса, Узбошимчалик жиноятининг таркиби мавжуд бУлмайди. Бошкача айтганда, хукуклар конуний тартибни бузмасдан амалга оширилган жойда куриб чикилаётган жиноят таркиби хам мавжуд бУлмайди.
Шундай килиб, Узбошимчалик — бу шахснинг уз хакхукукиии конунда ёки бошка норматив хукукий хужжатда белгиланган тартибга зид равишда амалеа оширишдир.
Мазкур Килмишнинг жиноийлигини белгиловчи белгилар каторида, энг аввало, унинг ижгимоий хавфлилигини эътироф этиш жоиз.
Маьлумки, жиноят кукуки назариясида тажовузнинг ижтимоий хавфлилиги тушунчасининг куплаб таърифлари мавжуд. Хусусан, ижтимоий хавфлилик килмишнинг объектив хусусияти 18, жиноятнинг холати '9 сифатида таърифланади. Бошка муаллифлар ижтимоий хавфлилик деганда, муайян жисмоний шахснинг содир этилган жиноятда намоён булган хусусиятлари бирлигини тушунадилар . Айрим муаллифлар эса, Килмишнинг ижтимоий хавфлилигини реал вокеликнинг муайян омиллари билан, унинг прецедентлилиги зарарлилиги билан килмишнинг жиноят конуни билан курилланадиган манфаатларга жиддий зарар (зиён) етказиш кобилияти билан борлайдилар.
Биз тажовузнинг ижтимоий хавфлилигини тавсифлашда жиноятчи шахсининг субъектив белгиларини лисобга олиш
23
лозим деган фикрга кушила олмаймиз. Гап шундаки, ”икгимоий хавфлилик хамиша муайян субъектнинг шахсий имкониятларига бир хилда бо€лик бУлмаган капалик бУлиб
Рустамбаев МХ Узбекистон Республикаси жиноят хукуки курси, Умумжй кисм. Т. Жиноят турисида таълимот. Дарслик„ — Т.: ILM ПУО. 2010, — Б, Н.
уголовное ирано России: Учебник для вузов. Т. Общая Отв ред. АМ,Игнатов,
-М„, 1998, -С. 56
Гонтарь И, Категория ••общественная опасность“ в уголовном праве онтологический аспект, уголовное право, 2007. Ж•1_ — СУ 19.

Фефелов П .А. Уголоано-правовая концепция борьбы с преступностью: основы общей теории, Екатеринбург, 1999, - С, 62,

Марцев А.И_ Некоторые вошросы методологии уголовно-лравовых исследований Аюуальные проб.лемы тсорни УГОЛОВНОГО права и правоприменительной практики: Сборник научных трудов, Красноярск, 997, — С 5.
Г онтарь И, Категория “общестненная опасность“ в уттловном праве: онтологический аспект
Уголовное право. 2007, —С. 19 в
колади” ва унинг белгилари ”барча шахслар учун бир хил ахамиятга эга бУлади, чунки хукук нормасининг барча учун бир хил талабларни белгилайди” 24 В .В.Мальцевнинг уринли хулосасига кура, жиноятнинг ижтимоий хавфлилиги мохияти сифатида унинг бизни куршаган мухитни Узгартириш кобилияти билан белгиланади 25 Шу билан бир вактда, ”ижтимоий хавфлиликни объеюгив-субъектив категория сифатида тавсифлаш мумкин, яъни, у, бизнинг тафаккуримиздан ташкарида мавжуд бУлгани холда, конун чикарувчи, бопща Кокимият органлари ва фукаролар томонидан субъектив тарзда идрок этилади.
Юкорида баён этилганлар жиноятНИНГ ижтимоий хавфлилиги унинг асосий хусусияти — жиноий килмишнинг жамиятда салбий ижтимоиЙ Узгаришлар ясаш кобилиятини тавсифлайди, деган хулосага келиш имконини беради.
Ижтимоий хавфлилик, энг аввало, тажовуз объектида мустаккамланади, чунки аксарият хукукшунослар фикрига кура, жиноий хулк-атвор натижасида салбий Узгаришлар айнан тажовуз объектида юзага келади . Жиноят окибатлари реал вокеликнинг турли хусусиятга эга бУлган салбий Узгаришларини узида ифодалайди. Уларнинг мазмунини анињлаш капа ахамият касб этади, чунки иж“гимоий хавфлиликнинг пировард натижаси жиноят-лукукий норма санкциясида мустахкамланади.
Жиноий фаолият инсон амалиёти натижаси сифатида ижтимоий вощеликда салбий Узгаришлар ясайди. Бу Узгаришлар, энг аввало, шунда намоён бУладики, жиноят бошка криминал харакатлар билан бирга ”жамиятнинг мавжудлик шароитларида сифат Узгаришлари ясаш хавфини Ђтдиради” 27 . Хар кандай жиноятнинг мазкур асосиЙ окибати муайян жиноят, шу жумладан Увбошимчалик келтириб чикарадиган салбий увгаришлар билан тулдирилади .
Масалан, узганинг мол-мулкини 'Фейдерлик” йУли билан эгаллаш холлари купинча икгисодий фаолият субъектларининг
Титенков ИЛ. Уголовная ответственность за самоуправство. Дисс. на соис. Вен, степ. канд. юрид. наук — Красноярск, 2009, — С. 28.
Мальцев В.В„ Категория «общественно опасное поведение» в уголовном праве. — Волгоград, i995, с 62,
Землюков С_В_ уголовно-правовые проблемы преступного вреда, — Новосибирск, 1991. — С, 24. Марцев КИ, Общие вопросы Нения о преступлении, — Омск, 2000, —С. 9.
Узбошимчалик каракатлари билан бошланади 28 ва бунинг натижасида корхона мулкдори ноконуний алмаштирилиши, иктисодиётга улкан зарар етказилиши билан бир каторда, номуайян хусусиятга эга бУлган окибатлар келиб чикади (масалан, корхоналар ишининг издан чикиши ва уларнинг ёпилиши, монополиялар назоратсиз тарзда яратилиши, соликдарни туламаслик, ходимларнинг оммавий тарзда ишдан бУшатилиши, буюртмалар, шартномаларнинг бажарилмаслиги ва ш.к.). Шундай килиб, Узбошимчалик ларакатлари хукукларни амалга оширишнинг белгиланган тартибини бузиш билан бир каторда, бошка, шу жумладан ижтимоий кадриятлар иерархиясида бошкарув тартибидан мулимрок бУлган жиноятхукукий зурикдаш объектларида салбий Узгаришлар ясашга хам кодир.
Суд амалиёти тахлили бизга мазкур жиноят билан у ёки бу тарзда зарар етказилиши мумкин бУлган бошка жиноят-хукукий куриюташ объектларини лам аниклаш имконини берди: шахснинг озодлиги, шаъни ва кадр-киммати, мулк ва иктисодий фаолият, одил судлов манфаатлари ва х.к.
Юкорида айтилганлардан келиб чикиб, Узбошимчалик жиноятининг мустакил окибати сифатида унинг муайян худудда нормал иж“гимоий мухитни бузишга кодирлигини эътироф этиш мумкин, чунки у куп сонли одамларнинг манфаатларига дахл этиши мумкин. Бундан ташкари, хукущцан конунга хилоф равишда махрум килиш одамда норозилик уйготиши табиий. Боз устига, бу фавкулодда килмишларга, хатго жиноят содир этишга туртки бериши хам мумкин.
Узбошимчаликнинг яна бир салбий жилати шундайки, унинг шаклларидан бири хукук нормаларига зид бу%лган хукукларни амалга оширишни узида ифодалайди. Узбошимчалик харакатлари натижасида баъзан жиноий максадларни кузловчи гайриконуний принципларга асосланган усуллар ишга солинади. Шундай килиб, Узбошимчалик натижасида жиноятчилар дунёси гоялари, одатлари ва анъаналари жамиятга кириб келади, чунки жиноят

Сабитов р, А„ ушловно-правовая квалификация рейдерских захватов. Ушловное право на рубеже тысячелетий: материалы регионыьной наушо-ирактической конференции (21 ноября 2007 г.) Пол общ.ред, А,В.Шеслера, - Тюмень, 2008, — С, 106—107.
содир этувчи шахсларнинг аксарият кисми шундай салбий гоялар билан зарарланган бУлади. Бунинг окибатида ”жамиятнинг маънавий киёфаси салбий томонга Узгаради„29
Шу Уринда жамиятнинг Узбошимчаликка карши курашишга йУналтирил-ан моддий харажатларини хам четлаб утиш мумкин эмас, Жамият, шу жумладан, муайян жаракатларни Узбощимчалик билан содир этиш билан тавсифланадиган жиноятлар профилактикаси, уларни тергов килиш ва судда куриб чикиш фаолиятини билан шутулланувчи катор ихтисослашган муассасалар ва ходимларни саклаб туришга мажбур.
Урганилаётган жиноятнинг окибатлари муаммолари тахлилига якун ясар эканмиз, шуни кайд этиб утишни истар эдикки, Узбошимчаликка жиноят-хуцулий таяик белгилаш асосларидан бири мазкур килмишнинг ижтимоий хавфлилиги хисобланади. Узбошимчаликнинг ижтимоий хавфлилиги унинг турли хусусиятга эга бУлган зарар етказиш кобилиятида намоён бУлади.
Жиноятчиликда юз берган сифат Узгаришлари Узбошимчаликнинг сифат Узгаришларида хам сезиларли даражада уз аксини топган. Узбошимчаликнинг хавфлилиги у амалда куп учраши, жиддий зарар етказиши ва бундай жиноий харакатлар омр окибатларга олиб кслиши билан белгиланади. Баъзан, жиноятчилар Узбошимчалик содир этиш жараёнида бошка жиноятларга хам кул урадилар.
Узбекистон Республикаси ЖК 229 -моддасида назарда тутилган такикнинг белгиланиши куп михдорда зарар ёки жиддий зиён етказилишига олиб келган Узбошимчаликка карши факат жиноят-хукукий воситалар ёрдамида курашиш мумкинлигидан келиб чшк-кан. Айни вактда, Узбошимчалик билан стказиладиган зарар хажми, шунингдек Узбошимчалик жаракатларининг баъзи бир шакллари (жисмоний еки рухий зурлик ишлатиш, бир гуру; шахс бУлиб узбошимчшпж содир этиш ва ш.к.) бузилган хукукни факат жиноят хукуки воситалари ёрдамида тиклаш мумкинлигидан далолат беради.

2%Марцев АМ, Общие аопросы учения о преступлении. — Омск. 2000. — С 10.
Яна шуни таъкидлаш лозимки, амалдаги конун хужжатларида фукароларнинг уз хукукларини Узбошимчаликдан лимоя килиш имконини берадиган бошка воситалар хам назарда тугилган. Масалан, фукаролик конун жужжатларида уз фукаролик хукукларини узи лимоя килиш институти, маъмурий хукухда эса — Узбошимчаликнинг муайян турларини содир этганлик учун маъмурий жазолар назарда тугилган.
Демак, тахлил килинаётган масала юзасидан фукароликхукукий ва маъмурий жавобгарлик чоралари мавжуд бУлса, бундай килмишга нисбатан жиноий жавобгарлик белгилашнинг зарурати нимада, конун хужжатларида ушбу килмиш учун жавобгарлик масаласини моддий, интизомий ёки маъмурий жавобгарлик, яъни фукаролик, мехнат ва маъмурий юрисдикция доирасида хал килса бУлмайдими каби саволлар юзага келиши табиий.
1997 йил 1 мартдан бошлаб кучга кирган Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг биринчи кисмида хукукларни судга мурожаат этмасдан химоя килишнинг бутунлай янги шакли — уз фукаролик хукукларини узи химоя килиш назарда тутилди.
Шахснинг уз хукукларини узи химоя килиши ноюрисдикциявий усул хисобланиб, уз хукукини химоя килаётган шахсдан химоявий чора-тадбирларни конун талабларига мувофик амалга ОШИРИШНИ талаб этади, Бу холатда охирги зарурат ва зарурий мудофаа чегараларидан четга чикмаслик, учинчи шахсларнинг хукук ва манфаатларига путур етказмаслик шарт, Ани ФКнинг 13-моддаси талабларига мувофик, фукаролж хулущларини шахснинг узи химоя Килиш усуллари хукукни бузишга мутаносиб бУлиши хамда хукук бузилишининг олдини олиш учун зарур харакатлар доирасидан чик,иб кетмаслиги керакзо . Уз фукаролик хукукларини узи химоя лилиш деганда, ваколатли шахс томонидан конун билан такикланмаган, уз шахсий ёки мулкий хукуклари ва манфаатларини хамда бошка шахслар ёхуд давлат





MARkAZl





Зокиров И,Б, фукаролик хукуки: Дарслик, кием. Мась
2009. -Б, 135.
манфаатларини мухофаза килишга каратилган фактик харакатларнинг содир этилиши тушуниладиЗ 1 .
Фуларолик хукукларини химоя килиш усуллари Фукаролик кодексининг 1 1 -моддасида санаб чикилган З2 бУлиб, ушбу химоя усулларининг факат учтаси жабрланувчи томонидан амалга оширилиши мумкин: 1) хукук бузилишидан олдинги холатни тиклаш; 2) хукукни бузадиган ёки унинг бузилиши хавфини тугдирадиган харакатларнинг олдини олиш; З) хукукий муносабатни бекор килиш ёки узгартириш .
Колган усуллар суд карорини чикариш ёки хукукни бузган шахс жабрланувчи олдида уз мажбуриятларини ихтиёрий равишда бажариши лозимлигини назарда тугади, Уз хукукларини узи химоя килиш эса, жабрланувчи уз хукущларини суд ёки боца давлат органларининг ёрдамидан фойдаланмасдан, мустакил равишда химоя килишини назарда тутади.
Уз хукукларини узи химоя килиш мантилан ФК 9-модцасида
эълон килинган диспозитивлик принципидан келиб чикади: ”Фукаролар ва юридик шахслар Узларига тегишли бУлган фукаролик хукукларини, шу жумладан уларни кимоя килиш хукукини хам уз хохишларига кура тасарруф этадилар” .
Фукаролик лукукида узини-узи лимоя килиш усули конун ёки шартномага мувофик ваколатли шахс томонидан тегишли давлат идоралари ва бошка хукукни мухофаза килиш органларига мурожаат этмасдан амалга ошириладиган, фукаролик хукукларини химоя килишга каратилган харакат ёки харакатлар тизими сифатида таърифланадиз
Бизнинг назаримизда, узини-узи химоя килиш пайтида мурожаат этишга йУл кУйилмайдиган органлар доирасига бузилган фукаролик кукукларини суд ва маьмурий йУл билан
Гражданское прано. Том I, Под ред [А, Сухановш — М., 2003v — С. 413.
Фукаролнк хукумари куйидаги йУллар билан химоя кнлинади: хукукни тан олитп', хукук бузнлишндан олдинги холатнк тиклаш ва хукукни бузадигхн еки унинг бузилиши хавфинн лугдирадиган харакатларнинг олдини олиш; битимни хакикий эмас деб топиш ва унинг лакикиЙ змаслиги окибатларш:и куллаш; давлат органинкнг Еки фукароларнинг $езини узи бошкариш оргашпмнг кужжатини хакикий змас деб топиш', шахснжтг уз хукукини Узи химоя килиши; бурчни ас.лича (нагура) бажариип-а мажбур килипј; зарарни гулаш; неустойка ундириш; маънавий зиенни хукухнй муносабатни бекор ки.:жш еки узгартириш; давлат органининг ёкн фукароларнннг узинм узи бошкариш органининт конутга зид кужжатнни суднинт кул.ламас,лиги, фукаролик укуклари конунда назарда тутилган бошкача усуллар билан хам химоя килиниши мумкин,
ЭЈ1. Самазаиџгга С. 90,
химоя килиш органларини, яъни Конституциявий суд, умумий юрисдикция судлари, хужалик ва хакамлик судларини, шунингдек бундай хукукни бузишга йУл кУйган юкори турувчи органлар (мансабдор шахслар)ни киритиш Уринли бУлади. Айни вактда, уз фукаролик хукукларини узи жимоя килиш усулларини ва ваколатли шахс томонидан куриладиган, факат узини-узи химоя килиш хукукини амалга оширишга кумаклашадиган чораларни фарклаш зарур.
М.Селезнев фикрига кура, уз фукаролик хукукларини узи химоя килиш пайдо бУлгандан кейин уз хукукларини амалга оширишнинг анил белгиланган тартиби йУкка чиккан 34 Бу фикрга КУШИЛИШ кийин, чунки ФК 13-моддасида Узини-уви химоя «илишнинг умумий чегараси белгиланган, бундан ташкари, мазкур норма фукаролар юридик ахамиятга молик харакатларни мустакил бажариши бошка усулларни бекор кила олмайди. Уз фукаролик хукукларини узи химоя килиш усулини танлаш хукукни бузиш хусусияти ва хавфлилик даражасига боглик бУлади. Муайян хукук бузилган холда, уни давлат идоралари ёки бошка органларга мурожаат этмасдан химоя килишнинг аник усуллари конунда белгилаб кУйилади. Массиан, ларздор карз берувчида турган ва карздорга топширилиши лозим бУлган буюм хакини тулаш ёки у билан боглик харажатлар ва бошка зарарарни коплаш мажбуриятини уз вактида бажармаган бУлса, карз берувчи ушбу буюмни тегишли мажбурият бажарилмагунча ушлаб туриши мумкин. Бундан ташкари, ушлаб туриш хукукига контрагент хисоб-китоблар билан 60FIl'dk уз мукобил мажбуриятларини бажарган такдирда бажарилган ишлар натижасига нисбатан пудратчи, ташилаётган юкка нисбатан юк ташувчи, ишонч билдирувчига топширилиши лозим бУлган буюмларга нисбатан ишончли вакил эга бУлади.
Уз фукаролик кукуютарини узи лимоя килиш чоралари, биринчидан, ваколатли шахс амалда дуч келган вазиятга, иккинчиДан, конун талабларига мувофик амалга оширилиши лозим. Биринчи шарт узини-узи кимоя килишга бУлган хукукни, айникса, самарали амалга ошириш имконини берадиган уз
Селезнев М, Самозащита гражданских прав, Российская юстиция, 1995. „Че 1 , С. 42.
кукуяини узи химоя килиш усулини аниклашга ёрдам беради, иккинчи шарт эса узини-узи химоя килишни фукаролик-хукукий ва бошка• лилмишлардан фарклаш имкониятини яратади.

  • Айни вактда, содир этилиши мумкин бУлган барча хуку;бузарлик холатларини хамда бундай хукукбузарликлардан узини-узи кимоя килиш усулларининг барчасини конунда курсатиш ва хисобга олиш мумкин эмас. Шу сабабли, конунда ваколатли шахсга узини-узи химоя килиш усулини нормативхукукий хужжатларда белгиланган талабларга мос равишда мустакил танлаш кукуки берилган.

Шу туфайли лам, уз фукаролик хукукдарини узи химоя килишнинг у ёки бу усулини тугри танлаш жуда мухимдир, чунки курсатилган шартларга риоя этилмаган холда бузилган хукукларни химоя килиш борасидаги харакатлар хукукбузарликка (хукукни суиистеъмол килиш, Узбошимчаликка) айланиши мумкин35
Куйидаги шартларга риоя этган холда ама,тга оширилган узини-узи химоя килиш конуний лисобланади: 1) фалат хакикий хукук химоя килиниши лозим; 2) узини-узи кимоя килиш хукукини амалга ошириш билан етказилган зарар жакикий ёки олди олинган зарардан хаддан ташкари куп бУлмаслиги керак; З) узини-узи химоя килиш усуллари уларни амалга ошириш учун зарур харакатлар чегарасидан четга чикмаслиги лозим.

  • Ушбу шартлардан леч бУлмаса биттасини бажармаслик узини-узи кимоя килиш кайси шахсга нисбатан кулланилаётган бУлса, шу шахсда етказилган зарар копланишига бУлган хукукни вужудга келтиради.

Давлат инсоннинг уз кукукларини мустакил равишда, фаол химоя килишга бУлган хукукини тан олар экан, узини-узи жимоя килиш чегарасини хам белгилаб кУйган. Бу хукукдардан фойдаланиш инсоннинг масъулияти билан, лукул даражасида белгиланган эркинлик чегаралари билан боглик, деган тамойилдан келиб чикади. Инсон хукущпари ва асосий озодликларини химоя килиш тугрисидаги Европа конвенцияси 11-моддасининг 2-кисмида мустахкамланган коидага кура: ”Бу

Э,Л_ Самозащита С. 93.

хукукдарни амалга ошириш бирон-бир тарзда чекланиши мумкин эмас, конунда назарда тутилган ва демократик жамиятда давлат хавфсизлиги ва жамоат осойишталиги манфаатларида, тартибсизликлар ва жиноятчиликнинг олдини олиш, бошка шахсларнинг саломатлиги, хукуклари ва зркинликларини химоя килиш максадида зарур бУлган чеклашлар бундан мустасно”. Узбошимчалик учун жавобгарлик тугрисидаги жиноят-хукукий норма жам курсатиб утилган малсадлар билан мос келиши лозим.
Шундай килиб, Узбошимчалик ва узини-узи химоя килиш тугрисидаги нормалар Уртасида узвий алока мавжуд: Узбошимчалик уз хукукларини амалга оширишнинг увини-узи кимоя килиш билан солиштирганда йУл кУйилмайдиган кол деб белгиланиши лозим бУлган усули лисобланади. Бундан ташкари, Узбошимчалик тугрисидаги жиноят-хукукий норманинг вазифаси инсон хукуюари ва эркинликларини мустакил равишда (давлатни четлаб угиб) химоя килиш имкониятини чеклашдан иборат. Бирок, амалдаги жиноят-хукукий норма бу талабларга жавоб берадими? Узини-узи химоя килишга бУлган хукукни амалга ошириш шароитларида Узбошимчалик тутрисида амалдаги жиноят-хукукий норманинг мавжудлиги кай даражада уринли? Бу саволларга жавобларни уз фукаролик хукукларини узи химоя килиш асосий шартларининг таклили асосида олиш мумкин.
Уз фуларолик хукухларини узи химоя килишнинг асосий шартларидан бири ФК 8-моддасида назарда тутилган муайян фуларолик лукукининг бузилиши хисобланади, Мазкур моддага биноан, фукаролик хукук ва бурчлари конун хужжатларида назарда тутилган асослардан, шунингдек фукаролар хамда юридик шахсларнинг, гарчи конун хужжатларида назарда тутилган бУлмаса-да, лекин фукаролик конун хужжатларининг умумий негизлари ва мазмунига кура фукаролик жуъ•ук хамда бурчларни келтириб чикарадиган харакатларидан вужудга келади.
Узини-узи химоя килиш хукукини вужудга келтирадиган ва унинг хукукни бузишга мутаносиблигини белгилайдиган юридик фактлар йигиндиси, яъни юридик таркибнинг мавжудлиги 'зиниузи химоя килиш учун биринчи даражали аламият касб этади.
Уз навбатида, фукаролик хукукида шахснинг уз хукукларини уз химоя килиши имконияти берилиши билан, мазкур имконият муайян чегарада бУлиши белгиланган. Уз фукаролик хукукларини узи химоя килиш чегараси ваколатли шахсга уни куллаш имконини берадиган асослар хамда бошца хонуний шартлар билан белгиланади. Агар бундай шартлар конунда белгиланган бУлса, улар императив хусусият касб этади, агар томонлар уларни шартномада белгилаган бУлсалар, мазкур усулларни куллаш ва амалга ошириш чегарасини улар фукаролик куцукидаги шартнома эркинлиги принципига мувофик мустакил Урнатадилар.
Э.Л.Страунинг фикрига кура, уз фукаролик хукукларини узи кимоя килиш, фуларолик лукумарини химоя килиш шаклларидан бири сифатида, давлат мажбурлови чораси хисоблапади. Бу давлат томонидан фукарога берилган уз фукаролик хукукдарини мустакил химоя килиш хукукидан, шунингдек уз фукаролик хуку;ларини узи Химоя килиш худ-уки лозим даражада амалга оширилган бУлмаса, ёрдам сураб давлатга мурожаат этиш имкониятидан кслиб чикади 36 . Бинобарин, уз фукаролик хукукларини узи кимоя килиш усуллари ва чегараси фукаролик хукукдарини химоя килишнинг мустакил шакли хисобланадиган мажбуриятларни таъминлашнинг конуний усуллари чегарасидан четга чикмаслиги керак.
Фукаролик хукукларини амалга ошириш чегараси — бу ваколатли шахсларнинг мазкур хукуњлар мазмунини ташкил этувчи имкониятларни рУёбга чикариш борасидаги фаолиятининг конун йУли билан белгиланган чсгарасидир. Уз фукаролик хуцукларини узи химоя килишнинг чегараси уларни амалга ошириш у ёки бу усулларининг мумкинлиги ёки мумкин эмаслиги хакидаги коидалар билан белгиланиши мумкин. Уз фукаролик хукукларини узи химоя килиш чораларини куллаш чегараси мавжуд булган колда ваколатли шахс уларни куллашга хащли бУлган асослар, шунингдек уларни конуний амалга ошириш шартлари билан белгиланади. Масалан, мол-мулкка булган бузилган хукукни мустакил равишда лимоя килаётганда,
Э.Ј1. Самозащита С, 99.
хукукни бузувчига жисмоний зиён етказиш йУли билан уз фукаролик хукукларини узи кимоя килиш ниятида бУлган шахс ундан конунга хилоф харакатлардан узини тийишни талаб килиши лозим. Бу жар кандай шахснинг, хатго лукукни бузувчининг хаёти ва сотлиГи конун билан мулк хукукидан купрок даражада мухофаза килиниши лозимлиги билан белгиланади.
Шуни кайд этиб утиш лозимки, уз фукаролик хукукларини узи кимоя килиш чегарасидан чстга чикиш Узбошимчаликдагина эмас, балки хукукни суиистеъмол килишда хам намоён бУлиши мумкин. &кукни суиистсъмол килиш ваколатли шахс томонидан узига тегишли бУлган хукукни амалга ошириш пайтида содир этиладиган, узига ижозат этилган хапи-харакатлар доирасида ножоиз шаклларни куллаш билан боглик бУлган фукаролик хукукбузарлигининг алохида туридир.
Хукукни суиистеъмол килишнинг анил шакллари турлича бУлса-да, назарий жилатдан уларпи икки турга ажратиш мумкин: а) факат узга шахсга зиён етказиш ниятида амалга оширилган харакат тарзидаги хукукни суиистеъмол килиш•, б) зиён етказиш ниятисиз содир этилган, лекин амалда бошка шахсга зиён етказадиган хукукни суиистеъмол килиш.
Яна кайд этиш жоизки, Узбошимчалик учун жиноий жавобгарлик белгиланишининг яна бир асоси килмиш натижасида етказилган зарар микдорининг капалигидир. Фуларлик-хукукий институтдаги уз хукукини узи химоя Килиш усулларини куллаш жараёнида етказиладиган зиён хукукнинг бузилишидан курилган ёки курилиши мумкин бУлган зиёндан хаддан ташкари куп бУлмаслиги керак.
Килмиш Узбошимчалик деб топилиши учун жиддий зиён етказилгани аникланиши лозим. Ушбу мезон Узбошимчаликни шу номдаги маъмурий хукукбузарликдан фарклашда биринчи даражали акамият касб этади. Маъмурий хукукбузарлик куринишидаги Узбошимчалик уз фукаролик хукукларини узи лимоя килишдан уз хукукни амалга ошириш усули конун хусусиятининг бузилиши белгиси билан Фарк килади. Шу
сабабдан, Узбошимчалик объектив томонининг зарурий белгиси кисобланган зиённинг жиддиЙлиги аникданиши шарт.
Зотан, Узбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик туррисидаги кодексининг 200-моддасида хам узбошимчшшк учун жавобгарлик назарда тутилган. Маьмурий хукукбузарлик сифатидаги Узбошимчалик узининг хающий ёки назарда тутилган хукукини фукароларнинг хукукларига ёки конун билан мулофаза этиладиган манфаатларига, давлат манфаатлари ёки жамоат манфаатларига жидций зарар ёки зиён келтирмаган колда Узбошимчалик билан амалга ошириш сифатида таърифланади. Бунга мисол сифатида Тошкент шахар Шайхонтохур тумани жиноят ишлари бУйича суди томонидан курилган лукулбузарликни мисол келтириш мумкин. Фукаро Ш. томонидан Тошкент шахар Шайхонтожур тумани Зулфияхоним кучаси 10А-уй манзилица жойлашган ”Sh'fla” МЧЖга карашли бино кисми Узбошимчалик билан фаолият турини Узгартирмасдан хаммом (сауна) сифатида ташкил килиниб, бинонинг ички ва ташки кисми лойиха хужжатларисиз турар-жой бинолари ШНК 2.08.01-О5га зид равишда кайта таъмирланиб. хаммом (сауна) сифатида Узгартирилган. Суд иш холатларини Урганиб чихиб Ш.ни Узбекистон Республикаси МЖтК 200-моддаси билан айбдор деб топиб, унта нисбатан жарима жазоси тайинлаган.37
Шахснинг Узбошимчалик харакатлари натижасида етказилган зарар ёки зиённинг жиддийлиги белгиси мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги жиноий узбошимчалик ва маъмурий хукукбузарлик сифатидаги Узбошимчаликни фарклашнинг энг мухим мезони кисобланади. Маъмурий хукукбузарлик сифатидаги Узбошимчалик фукароларнинг хукукларига ёки конун билан мухофаза этиладиган манфаатларига, давлат манфаатлари ёки жамоат манфаатларига жиддий зарар ёки зиён келтирмайди. Агар жиноий харакатларнинг жиддийлиги тугрисидаги масала кал этилмаган ёки тулик кал этилмаган бУлса, айбдорларнинг ларакатларй жиноят эмас, балки хукукбузарлик сифатида бахоланиши лозим. Бизнингча, зарар

•'75- : 436-2014-сонли маьмурий хукукбузарлик Жиноят ишлари бУйнча Тошкент шакар Шайхонтоыу•р туман судининг 2014 йилги аркивидан„
ёки зиённинг жиддийлиги моддий мезони учун аник чегарани белгилаш мумкин. Маълумки, конунга мувофрщ энг кам ойдик иш хакининг юз бараваридан уч юз бараваригача бУлган микдордаги зарар жиноят конунига мувофик жазога лойик булган Узбошимчаликка хос белги кисобланади. КУрсатилган микдордан кам зарар етказилгани маъмурий хулукбузарлик сифатидаги Узбошимчалик содир этилганидан дарак бсради.
Шундай килиб, Узбошимчаликка жиноят-хукукий такик, Урнатишга бУлган элтиёж жиддий зарар етказадиган харакатлар Узбошимчалик билан содир этилган холда жиноий жазони куллаш зарурлигидан далолат берувчи муайян асослар билан белгиланади. Бундай асослар сифатида куйидагилар амал килади: Узбошимчалик харакатларининг ижгимоий хавфлилиги, уларнинг статистик курсаткичлари, шунингдек жиддий зарар етказадиган Узбошимчаликка карши факат жиноят-кукукий воситалар билан курашиш мумкинлиги ва х.к.
Хозирги жамиятнинг Узбошимчаликни жиноят-лукукий такиклашга бУлган эхтиёжини лайд этиш имконини берадиган кушимча лолатлар тарихий ва киёсий-кукукий тамил жараёнида аникданиши мумкин. Шу сабабли, Узбошимчалик харакатларига карши жиноят-хукукий кураш борасидаги тарихиЙ ва хорижий тажрибага назар ташлаш, бизнингча, максадга мувофик бУлади.

Узбошимчалик учун жиноий жавобгарлик белгиланган конун норматарининг ривожланиш тарихини тахлил килар эканмиз, Узбекистоннинг 1926 йилги ЖК Махсус Кисми 1 16моддасида ушбу жиноят учун жавбгарлик белгиланганлигини куватамиз. Унга кура, бошка шахсларнинг хукукларини бузиш оркали хающий ёки фараз килинган хукуџтарни Узбошимчалик билан амалга ошириш Узбошимчалик дсб топилади ха,мда олти ойгача мажбурий межнатга жалб килиш ёки 500 рубль микдорида жарима билан жазоланадиЗ8
Мазкур нормада белгиланган коидалар амалдаги ЖКда Узбошимчалик учун жавобгарлик белгиланган нормалардан куйидагилар билан Фарк килади:
Уголовный кодекс Узбекской ССР. - Самарканд: НКЮ узсср, 1926. - С. 20.
биринчидан, 1926 йилги ЖКда жиноятнинг бошка шахсларнинг хукукларини бузиш оркали содир этилиши назарда тугилган бУлса, 1994 йилги ЖКда утбу рУЙхат кенгайтирилган, яъни унда ушбу жиноятнинг фукароларнинг хукуклари ёки конун билан куррщланадиган манфаатларига (боища шахсларнинг

хууклари)га зарар етказиш билан бир каторда давлат еки жамоат манфаатларига зарар стказиш оркали хам содир этилиши мумкинлиги белгиланган; иккинчидан, 1926 йилги ЖКда жиноий окибатнинг (бошка шахсларнинг хукукларини бувилишининг) миџори ёки хажми назарда тутилмаган, яъни хакикий ёки фараз килинган хукууџтарни Узбошимчалик билан амалга оширишда бошка шахсларнинг хулущларини хар кандай тарзда бузиш жиноят сифатида балоланаверган. 1994 йилги бУйича эса, ушбу к,илмиш, албапа, фукароларнинг хукуклари ёки конун билан курикданадиган манфаатларига ёхуд давлат ёки жамоат манфаатларига куп миюцорда зарар ёки жиддий зиён етказилишига сабаб бУлиши лозим, акс холда, килмишни жиноят сифатида бахолашга йУл кУйилмайди; учинчидан, 1926 йилги ЖКда килмишга нисбатан мажбурий мехнат ва жарима жазоларидан бирини тайинлаш мумкинлиги белгиланган. 1994 йилги ЖКда эса, ушбу килмишга нисбатан ахлок тузатиш ишлари, жарима ва камол жазоси тайинланиши мумкинлиги цазарда тутилган. Уйлашимизча, 1994 йилги ЖКда назарда тутилган санкциялар нисбатан адолатлирокдир.
Маълумки, 1959 йилда Узбекистоннинг янги ЖК кабул килинди ва унда хам Узбошимчалик жиноят-хукукий жихатдан такикланган килмишлар доирасига киритилди. Кодекснинг 200моддасида Узбошимчалик учун жавобгарлик белгиланди. Унга кура, ким томонидан бУлмасин, конун билан урнатилган тартиблардан ташкари, узбошимчалик билан бошка шахс еки давлат ёхуд жамоат ташкилотларининг шундай хукукининг конунийлигини бахслашган холда бирор харакатни содир этиш, агар шундай харакатлар билан гражданларга ёки давлат ёхуд жамоат ташкилотларига капарок зарар келтирилган бУлса, узбошимчалик деб топилади хамда бир йилгача муддатга ахлок тузатиш иши ёки эллик сумгача жарима ёки жамоат иззаси жазоси билан жазоланади39
Кейинчапик ушбу нормага айрим Узгартишлар киритилди. Жумладан, Узбекистон ССР Олий Совети Президиумининг 1982 йил октябрь ва 31 декабрдаги Фармонлари асосида ЖК 200моддаси куйидаги тахрирда баён этилди:
“Узбошимчалик, яъни белгиланган тартибдан ташкари Узбошимчалик билан бирон-бир каракат содир лилиниб, унинг конунийлиги хусусида иккинчи бир шахс ёки корхона, муассаса ёки ташкилот балслашув очса ва агарда шундай каракатлар билан гражданларга ёки корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга жиддий зарар келтирилган бУлса. — бир йилгача муддатга ахлок тузатиш иши ёки юз сумгача жарима ёки жамоат иззаси билан жазоланади.”40
Эътибор каратадиган бУлсак, 1959 йилги ЖКда жиноят окибати аникџташтирилган. Яъни, килмиш каттарок зарар (1982 Йигача) ва жиддий зарар (1982 йилдан ксйин) етказилган такдирдагина жиноят сифатида бахоланиш шарти белгиланган. Шунингдек, 1982 йилги тузатншлардан сунг, зарар етказиладиган субъектлар доирасидан ”давлат органи” чикариб ташланган.
: 994 йилда Узбекистон Республикасининг Жиноят кодекси кабул килинди хамда унинг 229-моддасида Узбошимчалик учун жавобгарлик назарда тутилди. Ушбу моддада хакикий ёки фараз килинган хукущларни Узбошимчалик билан амалга ошириш фу;ароларнинг хукуклари ёки конун билан курилланадиган манфаатларига ёхуд давлат ёки жамоат манфаатларига куп микдорда зарар ёки жиддий зиён етказилишига сабаб бУлган килмиш учун жавобгарлик белгиланди.
У шбу кодексда белгиланган нормалар 1959 йилги ЖКдан, биринчидан, килмишни содир этиш усулини ифодалаш шакли, иккинидан, мухофаза этиладиган объектлар доираси, учинчидан, жиноий окибатнинг микдори ва хакми, тррпшнчидан, тайинланадиган жазолар доираси бУйича Фарк килади.
Узбекистн ССРнинг Жиноят кодекси. 1977 Йил 1 январгача булган узрариш ва кушимчалар билли. - Т.: Узбекистон, 1977. -Е. 140,

Узбекистон ССР Олуй Совети Президну•милинг 1982 Кил октябрь ва 31 декабрдаги Фармонлари тахририда, Узбекистон ССР ОлиЙ Советиниш Ведомостлари, 1982 пл, 28-сон, 492-молца; 1983 йил, 1-сон. 1-моџа,
Утган давр мобайнида мамлакатимизда Узбошимчалик учун жиноий жавобгарлик белгиловчи нормалар такомиллаштириб борилди. Жумладан, 1998 йил майдаги конун41 билан ЖКга ер участкаларидан Узбошимчалик билан фойдаланиш учун алохида жаобгарлик белгиловчи 229 1 -модда киритилди.
2001 йилга келиб, мамлакатимиз жиноят конунчилиги Узининг янги боскичини бошлади, десак, Уйлаймизки, нотутри бУлмайди. Мазкур йилдан Узбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов ташаббуси билан жиноят конуни либераллаштириш сиёсати кун тартибидаги энг муким масалалардан бири сифатида белгиланди ва жиноят-хукукий сиёсатда туб Узгаришлар амалга оширилди. Шулар каторида, Узбошимчалик учун жавобгарлик доирасида кам муайян янгиликлар жорий этилди.
Жумладан, 2001 йил 29 августда Узбекистон Республикасининг ”Жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши муносабати билан Узбекистон Республикаси Жиноят, Жиноятпроцессуал кодекслари хамда Маъмурий жавобгарлик тугрисидаги кодексига Узгартишлар ва кушимчалар киритиш хакида”ги Конунининт кабул килиниши билан Жиноят кодекси 66 1 -модда билан тулдирилиб, унга кура жиноят содир килган шахснинг жабрланувчи билан ярашиши муносабати билан жиноий жавобгарликдан озод килиниши асослари белгилаб к$йилди.
2009 йил З апрелда ”Узбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 66 1 -моддасига узгартиш киритиш тугрисида”ги Узбекистон Республикасининг Конуни кабул килиниши муносабати билан ЖК 229-моддасида жавобгарлик назарда тутилган Узбошимчалик учун жам ярашув институгини куллаш имконияти пайдо бУлди. Эндилржда, ЖК 66 1 -моддасида белгиланган шартлар мавжуд бУлса, ЖК 229-моддасида назарда тутилган жиноятни содир этган шахс жавобгарликдан озод килиниши мумкин бУлди.
Кайд этиш жоизки, электр ва иссиклик энергиясидан, газ хамда ичимлик сувидан фойдаланиш коидаларини бузганлик учун шахсларни жавобгарлигини белгилашда конунчиликда
Узбекистон Республикаси Олий Мажлискнинг Ахборотномаси, 1998 Пл, 5-6-соклар, 102-модда„
сезиларли бУшликлар мавжуд эди. Жумладан, Жиноят кодексининг 1852-моддаси 1-кисми диспозициясида факатгина газ ёки водопровод тармокларига Узбошимчалик билан уланиш хамда электр, иссиклик энергияси, табиий газ ва сувни лисобга олиш асбобларининг курсаткичларини Узгартириш максадида уларга ташкаридан аралашиш учун жавобгарлик назарда тутилган эди. Р.Кодиров таъкидлаганидек, амалиётда бу электр ва иссиклик тизимига ноконуний уланган шахсларнинг харакатларини Узбошимчалик сифатида (ЖК 229-моддаси) малакаланишига олиб кслган 42 вахоланки, бу килмишлар жиноятнинг объекти ва объектив томонидан бир-биридан сезиларли равишда фарыанади.
Ушбу бУшлил 2009 йилнинг 15 сентябрида Конун кабул килиниши билан бартараф этилди, шунингдек, мазкур Конун билан Маъмурий жавобгарлик тугрисидаги кодекснинг 101моддасига хам узгартиришлар киритилди. Яъни, 2009 йилга келиб умумий фойдаланишдаги электр, иссикдик, газ еки водопровод тармоюјарига Узбошимчалик билан уланиш лам алохида белгиланган шартлар асосида алохида жиноят сифатида ЖК 1852-моддасибилан квалификация килинадиган бУлди.
Юкорида кайд этилганлардан хулоса сифатида Узбошимчалик учун жиноий жавобгарлик белгиланган конун нормаларининг ривожланиш тарихини куйидаги боскичларга а,жратиш мумкин:
1-боскич: 1926 йилгача булган давр бу даврда мамлакатимиз худудида жиноят конунчилиги кодификация килинмаган, Узбошимчалик учун жиноий жавобгарлик масаласи асосан шариат коидалари асосида куриб чикилган ва хал
килинган;
2-боскич: 1926-1960 йиллар — бу даврда 1926 йилги ЖКда Узбошимчалик учун жавобгарлик назарда тутилган аник норма белгиланган;
Кодиров Р.Х. Конституция ва Конунлар— жамият ва шахс манфаатлари химоясида г,' Хукук ва бурч журиали. w«whllquqburch.w,
852-модда Узбекистон Республикасннинг 2009 йил 15 сентябрдаги УРК-220-сонли Конуни билан ЖКта киритилган. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2009 йил, 38-сон. 414-
З-боскич: 1960-1995 йиллар — бу даврда 1959 йилги амалда бУлган ва 1926 йилдаги нормадан Фарк килувчи катор нормалар кодексда акс эттирилганлиги (жумладан, етказилган зарарнинг хаэюми ва мшфори б'йича шартлар белгиланганпиги) сабабли алохида боскич сифатида ажратилди;
4-боскич: 1995-2009 йиллар — бу даврда жиноят конунида янги белгиланган принциплар асосида ЖК янги тахрирда ишлаб чикилди. ЖК 229-моддасида Узбошимчалик учун жавобгарлик назарда тутилди;
5-боскич: 2009 йилдан хозиргача бу даврда узбошимчаликка нисбатан ярашувчилик институтининг жорий этиш имкони яратилди, шунингдек, жиноят конунида мавжуд айрим бУшликдар ва амалиётда юзага келаётган ноаникликџпр бартараф этилди.
2. Айрим хорижий мамлакатлар жиноят конунларида
Узбошимчалик учун жавобгарлик белгиланган нормаларнинг киёсий тахлили
Миллий хукукни хорижий мамлакатларнинг хукукий тизимлари билан киёсий Урганиш унинг афзалликларини аниклаш ва солани ривожлантириш истикболларини чукуррок англаб етишга ёрдам беради. А.Саидов таъкидлаганидек, ”киёсий-хукукий тадкик этиш, бир томондан, чет элда асосий муаммони хал килишда узини оклаган фойдали омилларнинг барчасини аниклашга кумаклашса, бошка томондан хориж тажрибасининг салбий томонларини, у ёки бу кукукий ечимларнинг самарали эмаслигини жисобга олиш учун имконият яратади” . Дархакикат, киесий хукукшунослик мавжуд миллий хукукнинг нисбийлигини акс этгирган холда миллий конунчиликни ривожлантириш истикболларини белгилашда муким ахамият касб этади45

44Саидов АХ. Сравнительное правоведение (основные правовые системи совремепности): Учебник вузов. - М, 2000, -С 36-37.
О Соколова О,Б, Самоуправство: уголовно-правовая карактеристика: Дисс, юрид наук. — Иваново, 2001, -С 52,
Кайд этиш жоизки, узбошимчаликни киёсий-хукукий тадкик этиш норматив ва функционал таккослашга асосланадиган аралаш таккослаш усули ердамида амалга оширилса, максадга мувофик бУлади.
Норматив таккослаш усулида Ухшаш кукукий нормалар, институтлар ва конун хужжатлари таянч нуктаси бУлиб хизмат килади. Таккосланаётган бошка хукукий тизим хам шунга ухшаш атамалар, категориялар ва локазолардан фойдаланиши назарда тутилади. Мазкур усул, масалан, МДХга аъзо давлатларнинг жиноят кукушни Урганиш учун, айникса, мос келади, чунки улар ягона хукукий тизимдан фойдаланган.
Германия, Франция, Испания, Англия сингари давлатларнинг жиноят конунчилигини тадкик этиш учун норматив усул хар доим мос келавермайди, бу холат мазкур давлатдарнинг конун лужжатларида юридик атамалар ва бошка хукукий нормаларнинг ифодаланиш усулларида фарклар мавжуд бУлиши мумкинлиги билан изокланади. Шу сабабдан, мазкур мамлакатларнинг конун хужжатларида тамил килиш жараёнида айнан Узбошимчалик учун жавобгарликни белгилайдиган муайян нормани излаш эмас, балки ушбу мамлакатнинг жиноят хулукида бошка фукароларга бирон-бир зарар етказадиган Узбошимчалик харакатларини содир этиш учун жавобгарлик тугрисидаги норма мавжуд ёки мавжуд эмаслигини, унинг кандай шакллар ва усулларда белгиланганлигини аниклаш талаб этилади. Ушбу масалани Урганиш учун эса, функционал таккослаш усули купрок мос кслади. У турли кукукий тизимларнинг ухшаш ёки бир хил ижтимоий ва хукукий муаммоларини ечишнинг хукукий воситалари ва усулларини тадкик этишни на-зарда тугади. Аникланган Ухшашлик тасдикланганидан сунг, муаммонинг мохиятини таџил килиш, масалан, ухшаш килмишларни содир этиш учун жавобгарлик белгилайдиган нормаларни куриб чикиш
Демак, хорижий мамлакатлар жиноят конунларини Узбошимчалик учун жавобгарлик масаласи бУйича норматив ва функционал тамил килиш уларни бир неча меъзонлар бУйича фаркланишини курсатди. Бундай меъзонлар каторига жиноят конунида Узбошимчалик учун жиноят таркибини белгилаш ва унинг турлари; тажовуз килинадиган жиноят объектининг турлари; жиноят окибатининг инобатга олиниши; жазони огирлаштирувчи холатларнинг белгиланиши ва уларнинг турлари; рагбатлантирувчи нормаларнинг белгиланиши кабиларни киритиш мумкин.
Куйида ушбу меъзонларга асосланган лолда хори;кий мамлакатлар жиноят конунлари тахлилига эътибор каратамиз .
Аввало, Узбошимчалик учун жиноят таркибини белгилаш ва унинг турлари меьзони бУйича жиноят конунларининг тахлилини ёритсак. Мазкур меъзон бУйича хорижий мамлакатларни турпа гурулга ажратиш мумкин:
б иринчи гуру; — Узбошимчалик учун ягона жиноят таркиби белгилаган давлатлар (Россия Федерацияси, Латвия, Молдова, Арманистон, Озарбайжон, Туркманистон, Тожикистон, Киргизистон, Грузия, Болгария, Монголия); иккинчи гуру; — Узбошимчалик билан ботик килмишлар учун бир нечта жиноят таркиби белгиланган давлатлар (Беларусь Республикаси, Украина, Греция, Дания, Финляндия, Козогистон, шу жумлаДан, Узбекистон Республикаси); учинчи гуру; — Узбошимчалик учун жиноий жавобгарлик назарда тутилмаган давлатлар (Швеция, Англия); тјртинчи гурд — ”узбошимчиик” деб номланган алохида жиноят таркиби мавжуд бУлмаган, аммо унинг айрим шакллари учун жавобгарлик назарда тутилган давлатлар (Польша, Германия Федератив Республикаси, Швейцария, Испания, АКШ). Биринчи гурух. Кайд этиш лозимки, Узбекистон Республикаси билан бир хил хуцукий тизимдаги МДХга аъзо аксарият давлатларда ”Узбошимчалик” деб номланган ягона жиноят таркиби мавжуд ва дсярли Ухшаш. Мазкур холат МДХга ,аъзо мамлакатлар жиноят конунларининг 1996 йилги МДЖ мамлакатлари учун Модель Жиноят кодексига асосан ишлаб чикилганлиги билан богликдир.
1996 йилда МДЖ мамлакатлари учун Модель Жиноят кодексида Узбошимчаликни Узининг хакикий ёки фараз килинган хукукини фукароларнииг хукуклари ёки конун билан
курикданадиган манфаатларига ёхуд давлат ёки жамоат манфаатларига куп МИХЦОРда зарар ёки жиддий зиён етказадиган тарзда узбошимчалик билан аммга ошириш сифатида тавсифлаш, шунингдек мазкур килмишни зурлик ишлатиб ёки зурлик ишлатиш билан куркитиб содир этганлик учун жавобгарлик белгилаш тавсия этилди (317-модца)1. Аммо, кайд этиш жоизки, ушбу фикр жиноят кодексларининг бирортасида хам тулик хажмда лисобга олинмади.
Жумладан, 1999 йил апрелдан бошлаб кучга кирган Латвия жиноят конуни 279-моддасининг 1-кисмида бошка шахс, давлат муассасаси ёки узини узи бошкариш органи томонидан конунийлигига эътироз билдирилган холда бирон-бир харакатни Узбошимчалик билан, норматив хужжатда белгиланган тартибни бузиб содир этиш, агар ушбу килмиш окибатида анча микдорда зарар етказилган бУлса, жиноий жавобгарлик назарда тутилган47 куриб турганингиздек, Модель Жиноят кодексида куп микдорда зарар етказищ жиноят таркибининг зарурий белгиси сифатида белгиланган бУлса, Латвияда анча микдорда зарар стказиш килмишни жиноят сифатида бахолаш учун етарли эканлиги тасдикланган.
РФ ЖК 330-моддасида Узбошимчалик учун жавобгарлик белгиланган бУлиб, унта кура, хар кандай ларакатни конун ёки бошка норматив-хукукий хужжатда белгиланган тартибга хилоф равишда бахслашиш оркали Узбошимчалик билан содир этиш ташкилот ёки фукарога жиддий зиён ежазилишига сабаб бУлса2 Узбошимчалик деб бахоланади. РФ ЖК 330-моддасида белгиланган норма Модель Жиноят кодексида белгиланган тавсияларга нисбатан мос келади ва ушбу килмиш куп микдорда зарар етказилган такдирда жиноят сифатида балоланади. Аммо, РФ ЖКда хам Модель ЖКдан фаркли равишда Узбошимчалик оркали давлат манфаатларига зарар етказилиши инобатга олинмаган .
Болгарияда социалистик республика бУлган пайтда 1968 йил ЖК кабул килиниб, бешмланган тартибни бузиш тугрисидаги бобда 'узининг бошка шахс томонидан эътироз билдирила&гган хакикий ёки фараз килинган хукукини Узбошимчалик билан, конунда белгиланмаган тартибда амалга ошириш” учун жавобгарлик белгилаган (ЖК 323-моддаси) 49 . Олдинги жиноят конуни билан таккослаганда, Болгариянинг янги ЖКга Узбошимчалик тукрисидаги нормага бир катор Узгартишлар киритилди, хусусан: килмишни зурлик ишлатиб ёки зурлик ишлатиш билан куркитиб содир этиш учун янада отир жавобгарлик белгиланди, шунингдек эгалик кишппдан айбдор тегишли равишда четлатилган кучмас мужни Узбошимчалик билан эгаллаб олиш учун жавобгарлик назарда тутилди.
Иккинчи гурух. МДХга аъзо давлатлар орасидан Беларусь Республикаси ва Украинада Узбошимчалик учун жавобгарлик бошка аъзо давлатлардан Фарк килади, яъни ушбу давлатларнинг ЖКларида мазкур масалага доир иккита жиноят таркиби мавжуд.
Жумладан, 1999 йилги Беларусь Республикаси ЖКда Узбошимчалик учун жавобгарлик 383-моддада назарда тутилган бУлиб, унта кура, узининг хакикий ёки фараз килинган хукукини узбошимчалик билан амалга ошириш хукукий хужжат билан белгиланган тартибни бузиб содир этиш ва фукароларнинг хукуютари ёки конун билан курикланадиган манфаатларига ёхуд давлат ёки жамоат манфаатларига куп микдорда зарар ёки жидций зиён етказишга сабаб бУлган килмиш Узбошимчалик, деб топилади. Беларусь Республикаси жиноят конунида зурлик ишлатиш белгиси Узбошимчаликнинг жавобгарликни отирлаштирадиган холатлар таркибига киритилмаган, аммо зурлик ишлатиб содир этилган Узбошимчалик учун жавобгарлик ЖКнинг алохида моддасида белгиланган (384-модда). ЗУрлик ишлатиб содир этилган узбошимчалик тугрисидаги норма диспозициясида шартнома мажбуриятларини бажариш, етказилган зарарни коплаш, карз, жарима, неустойка ёки пеняни тулашга мажбурлаш, зурлик ишлатиш, мол-мулкни нобуд килиш
уголовный и Военно-уголовннй кодексы Народной Республики Болгария Пер, с болт Ш,Гринтауза, — М.» 1961. —С. 61,
Ресжублики Беларусы — Минск, 1999. — С, 232.
ёки унта шикаст етказиш ёхуд жабрланувчининг хулукдарига жиддий зиён етказиши мумкин булган маълумотларни ошкор лилиш билан куркитиш оркали амалга оширилиши ва товламачилик белгилари мавжуд бУлмаслиги лозимлиги белгиланган.
Украина ЖКда Узбошимчалик харакатларининг мазмуни мавхум тарзда баён этилган, унга кура, конунийлигига айрим фукаро ёки корхона, муассаса, ташкилот томонидан эътироз билдирилаётган бирон-бир харакатларни конунга хилоф равишда Узбошимчалик билан содир этиш Узбошимчалик деб топилади (З 56-модда)51 .
Беларусь Республикасидаги каби Украинада хам фузароликхукукий мажбуриятларини бажариш ёки бажармасликка мажбурлаш учун жиноий жавобгарлик Урнатилган (355-модца). Мазкур моддада мажбурлаш деганда, шартнома, битим ёки бошка фукаролик-хулукий мажбуриятларини бажариш ёки бажармасликни жабрланувчи ёки унинг цин «ариндошларига зурлик ишлатиш, уларнинг мол-мулкини нобуд килиш ёки унга шикаст етказиш билан куркитиб талаб хидиш тушунилади. Алохида коида сифатида килмишда товламачилик бешмларининг мавжуд бУлмаслиги зарурлиги белгиланган.
Греция жиноят конунчилигида мажбурлаш ва Узбошимчалик ЖКнинг шахсий озодликка карши тажовузларга багишланган бипа бобига киритилган. 1951 йилги Греция ЖКнинг 330мощцасида мажбурлаш Узбошимчаликнинг огиррок жазога сабаб бУладиган уга хавфли шакли сифатида тавсифланган. Бунда ”бошка шахсни ё каракат содир этиш, ё содир эмасликка, ё харакатни содир этишга йУл кУйиб беришга мажбурлаган шахс, агар жабрланувчи уларнинг бирортасини лам бажаришга мажбур бУлмаса”, жазога тортилади. Жисмоний зурлик ишлатиш ёки зурлик ишлатиш билан куркитиш мажбурлашнинг мукаррар белгиси лисобланади. Греция ЖКнинг Узбошимчалик учун жавобгарлик назарда тутилган 331 -моддасига мувофик, шахс узининг талаб килиш лукукини ёки у узига тегишли деб

я Украины (от 05 апреля 2001 — Харьков, 2001 „
кисоблаган шундай хукукни Узбошимчалик билан амалга оширган бУлса, у жазога лойикдир52
1894 йилги Финляндия ЖКда Узбошимчалик тугрисидаги норма ижтимоий бошкарув ва жамоат тартибига карши жиноий тажовузлар тугрисидаги бобга киритилган. Финляндия ЖК 16бобининг 14-} га мувофик, Узбошимчалик деганда узининг хакикий ёки фараз лилинган хукукини давлат хокимиятини четлаб утган холда Узбошимчалик билан амалга ошириш тушунилади. Б.Хонкасамо кайд этишича, мазкур параграф бУйича Узбошимчалик унинг учун бошка параграфда огиррок жазо
53
назарда тутилмаган холда жазоланади , яъни Узбошимчалик харакатлари зурлик ишлатиш ёки куркитиш билан бонпщ бУлса, улар кодексда мажбурлаш сифатида белгиланган (”Шахсий озодликка карши жиноятлар” деб номланган 25-бобнинг 12-5). Мажбурлашнинг мазмуни ГФР, Швейцария, Испания жиноят конунчилигида назарда тутилган таркиб билан Ухшаш: бирон-бир харакат ёки харакатсизликка ёхуд бирон-бир харакатга йУл кУйишга зурлик ишлатиш ёки куркитиш йУли билан конунга хилоф равишда мажбурлаш. Б.Хонкасамо кайд этишича, бунда айбдор бойиш максадини кузламайди, зеро мазкур максад мавжуд бУлган холда, жиноят шахсий озодлик билан бир каторда,
мол-мулкка карши содир этилган, яъни товламачилик хисобпанади54
Узбошимчалик жиноятини тахлил килишда козомстон
жиноят конуни кам узига хос хусусиятларга эгалигини кайд этиш жоиз. 2014 йил З июлда кабул килинган ва 2015 йил I январдан кучга кирган Козогистон ЖКда иккита моддада Узбошимчалик билап боглщ килмишлар учун жавобгарлик назарда тутилган: 1) ЖК 389-моддаси — Узбошимчалик; 2) ЖК 390-моддаси — масьул давлат лавозимларида бУлган мансабдор шахс ёки ваколат
загафос И. Уголовное право Греции // Сонременное зарубежное уголовное законодателство. Т. 3. — м.. -с. 529.
*Хонкасамо Б. Уголовное право Финляндии Современное зарубежное уголовное законодательство. т,2, - м, 1998. -с. 142. Ушаерда. —Б. 169, 178.
бериладиган хокимият ваколатини Узбошимчалик билан Узлаштириш55
Узбошимчаликнинг (389-модда) тавсифланиши Узбекистондаги Узбошимчалик жинояти тавсифи билан ухшаш, яъни конунда белгиланандан коидага зид равишда какикий ёки фараз килинган хукукларни Узбошимчалик билан амалга ошириш Узбошимчалик деб топилади. Аммо, ушбу жиноят учун жавобгарликнинг Узбекистондаги холатдан куйидаги фаркли жихатлари мавжуд:
биринчидан, Козогистон ЖК 389-моддаси биринчи кисмида назарда тутилган жиноят формал таркибли жиноятдир, Узбекистонда эса, ушбу килмиш моддий таркибли жиноят хисобланади. Яъни, ушбу килмиш фукароларнинг кукуклари ёки конун билан курикданадиган манфаатларига ёхуд давлат ёки жамоат манфаатларига куп микцорда зарар ёки жиддий зиён етказилишига сабаб бУлган такдирда жиноят сифатида балоланади; иккинчиДан, Узбекистонда Узбошимчаликнинг жазо огирлаштирувчи холатлари дифференцияси килинмаган, Козогистонда эса, 389-модда туртта кисмдан иборат ва жазони огирлаштирувчи холатлар назарда тутилган; учинчиДан, юкорида кайд этилганидек, Козористонда масъул давлат лавозимларида бУлган мансабдор шахснинг ёки ваколат берилган локимият ваколатини Узбошимчалик билан Узлаштириш учун алохида жавобгарлик белгиланган (ЖК 390-моддаси).
Узбошимчалик харакатларининг хусусиятини мавхум тавсифлаш фацат Латвия ва Украина жиноят конунларида кулланилган, Козогистон, Узбекистон ва Беларусь жиноят кодексларига кура, Узбошимчалик деганда аввалгидек узининг хающий ёки фараз КИЛИнган хукулларини Узбошимчалик билан амалга ошириш тушунилади.
Учинчи гурух. Юкорида кайд этилганидек, айрим давлатларда Узбошимчалик учун жавобгарлик назарда тугилмаган.
уголовный кодекс Республики Казахстан (с изменениями и дополнениями от 07.11,2014 •,vww.оп1 zakon.Кт.
Жумладан, 1962 йилги Швеция ЖКда Узбошимчалик мустакил жиноят таркиби сифатида белгиланмаган. Бу ерда эгалик хукукидан конунга хилоф равишда махрум этиш ва эгалик хукукини Узбошимчалик билан тиклаш учун жавобгарлик белгиланган боскинчилик ва мол-мулкни талон-торож килиш билан ботик бошка жиноятлар тутрисида” деб номланган 8-бобнинг 8, 9-моддалари). Конунга хилоф эгалик килиш тугрисидаги коида леч нарсани Узлаштирмасдан, кулф Урнатиш ёки уни бузиш йУли билан узганиш• мулкига конунга хилоф равишда кирган ёки зурлик ишлатиш ёхуд зурлик ишлатиш билан куркитиш оркали бошка шахсга унинг бирон нарсани ушлаб туриш ёки олиш хукукини амалга оширишга тускинлик килган шахсга нисбатан, эгалик хукукини Узбошимчалик билан тиклаш тугрисидаги коида эса — уз шахсий кукукини тиклаш максадида бировнинг мулкига конунга хилоф равишда кирган шахсга нисбатан кулланилади. Бу коидалар кучмас мулкка нисбатан хам кулланилиши мумкин, башарти ”шахс узганинг мулкини девор куриш ёки деворни бузиш ёинки иморат куриш, чукур казиш, йУл утказиш йУли билан бузган ёинки лайвонларни утлаш учун кУйган ёхуд бошка шахсни кучмас мулк ёки унинг бир кисмига эгалик килишдан махрум этган бУлса” (Швеция ЖКнинг 11моддаси)56
Шундай килиб, Швеция жиноят конунида айбдорнинг Узбошимчалик каракатлари шахснинг мулкий хуку:кларига «арши каратилган тажовузлардан бири сифатида каралади. Мазкур жиноятнинг зарурий максади сифатида шахсий кукукни тиклаш ёки бошка шахсга унинг хукущларини амалга оширишга тускинлик килиш белгиланади. Бунда зурлик ишлатиш ёки зурлик ишлатиш билан куркитиш жиноятнинг мукаррар белгилари хисобланмайди. Шунинг учун бУлса керак, конун чикарувчи мазкур килмишларни чет эл мамлакатларининг аксариятида бУлганидек шахсга карши жиноятлар тугрисидаги бобга киритилган.

56 Уголовный кодекс Швеции 1962 года (по сост. на 1 „05, 1999) / Пер. — М.. 2000. — С 32— 33,
Англия жиноят конунининг хакикий ёки фараз килинган хукухини амалга ошириш тутрисидаги коидалари алохида диккатга сазовордир. Хукукнинг мавжудлигига хавола килиш мол-мулкни олиб кУЙишга каратилган муайян харакатга конуний тус беради — ”бу ерда жиноят хукуки бУйича лам, фукаролик хукуки бУйича лам жазога лойик бУлган бирон-бир хукукбузарлик содир ЭТИЛмаЙДИ”. К.Кенин хавола килган 1915 ва 1926 йилги суд карорларида хукукнинг мавжудлигига хавола инсофли бУлиши лозимлиги ва бунинг энг яхши исботи бУлиб мол-мулк очиыан-очик олиб куйил•ани хизмат лилиши белгиланган. Инсофли ишонч наинки юридик, балки фактик асосга хам таяниши лозим.
Англия жиноят ху кулининг Узбошимчалик харакатларини зурлик ишлатиш ёки зурлик ишлатиш билан куркитиб содир этиш тутрисидаги коидалари хам бошка мамлакатлар жиноят конунчилигининг шунга ухшаш коидаларидан Фарк килади. Уларга мувофик бирон кимдан мол-мулкни олиб кУйишга уринишнинг олдини олиш учунгина эмас, балки мол-мулк эгасидан олиб кУйилганидан кейин уни кайтариш учун хам зурлик ишлатишга йУл кУйилади. Аммо, мулкий низоларни зурлик ишлатиш йУли билан мустакил хал килиш мумкинлиги тутрисидаги бу коидалар факат кучар мулкка нисбатан татбик этилади, мазкур йУл билан кучмас мулкни эгаллаб олиш мумкин эмас.
Демак, Швеция ва Англия жиноят конунчилигида бошкарув тартибига карши жиноий тажовуз сифатидаги Узбошимчалик таркиби амалда мавжуд эмас. Англия хуку; тизимининг прецедент лукуки билан боглущ узига хослиги янада шунда хам намоён бУладики, агар шахс узининг хакикий ёки фараз лилинган хукукини ама-лга ошираётиб рухсат этилган зурлик ишлатиш чегарасидан чиккан бУлса, шахсга карши жиноятлар тугрисидаги нормалар кулланилади. Агар жабрланувчига муайян зарар етказилган, аммо субъект увида хулукнинг мавжудлигига виждонан ишонган бУлса, жиноий жавобгарлик келиб чикмайди. Бошка мамлакатлардан фаркџш уларол, узбошимчалик харакатлари ёки унга Ухшаш харакатлар (мажбурлаш) учун жиноий жавобгарлик капо жиноят конунининг шахсга карши жиноятлар тутрисидаги бУлимида хам мавжуд эмас. Шундай килиб, Узбошимчалик харакатларига ухшаш бУлган килмишлар Англия кокунчилиги бУйича факат мажбуриятларга доир муносабатлар сохасида мавжуд бУлиб, шахсга карши килмишлар орасида лам, бошкарув тартибига ларши килмишлар орасида жам назарда тутилмайди. Бизнингча, бундай вазият факат хукукий онг юксак даражада бУлган мамлакатларда кузатилиши мумкин.
Швецияда Узбошимчалик факат эгалик хукукидан зурлик ишлатиб ёки зурлик ишлатмасдан конунга хилоф равишда махрум килиш, шунингдек эгшпж хукукини Узбошимчалик билан тиклаш билан бонтанган. Бунда мазкур харакатларни амалга оширишнинг конунга хилоф тартиби хам курсатиб утилган бУлса-да, устунлуж шахснинг мулкий хукукдарига берилган ва шунга асосланган холда жиноятлар гаразгУйлик максадини кузламайдиган мулкка карши тажовузлар гурухига киритилган.
ТУртинчи гурух. Мазкур гурухга мансуб давлатларда Узбошимчалик учун жиноий жавобгарлик алохида белгиланмаган бУлса-да, унинг айрим шакллари жиноят конуни билан криминализация киликган.
Жумладан, 1969 йилги Польша Республикасининг ЖКда Узбошимчалик мустакил жиноят сифатида назарда тутилмаган, бирок хусусий мулкка тажовуз килиш учун жавобгарлик тугрисидаги бУлимда ”Бировнинг мулкий хукукларини суиистеъмол лилиш” деб номланган 206-модда мавжуд булган ва унда Узбошимчаликка Ухшаш килмиш учун жавобгарлик назарда тугилган, Кодекснинг 167-моддасида эса бошка шахсни муайян хулк-атворга мажбурлаш максадида зурлик ишлатиш ёки конунга хилоф равишда куркитиш учун жазо бслгиланган57. Аммо, 1997 йилги янги ЖК кабул килиниши билан факат карзни кайтариш максадида мажбурлаш учун жавобгарлик урнатувчи мажбурлащ тугрисидаги норма колди.
Европанинг Германия, Швейцария, Франция ва Испания сингари давлатлари жиноят конунчилигида Узбошимчалик

Утловный, Уголовно-процессуальный и Уголовно-исиолнителъный кодексы Польской Народной Республики / Под рел М.А.Гельфера — М., 1973. — С. 61.
тугрисидаги норманинг ривожланишида Юстиниан Конунлар туплами негизида яратилган рим хукукий меросидан фойдаланилган. Юстиниан хукукига кура, уз буюмини суд карорисиз тортиб олган шахсни низоли буюмни кайтариб беришга мажбурлаш билан бир каторда, унга бУлган хукукдан хам малрум этганлар. Узганинг буюмини тортиб олган шахс эса, уни эгасига каЙтариб бериш билан бир каторда, мазкур буюмнинг киймати микдорида жарима тулаши хам керак бУлган. Узбошимчалик тугрисидаги интердикт — unde vi Юстиниан кодексидан кейинги конунчилик: Эклога, Прохирон, Василика ва Арменопуд олти китобига утган. Бу конунларга кура, узининг мулкини Узбошимчалик билан тортиб олган шахс ундан махрум этилган, бировнинг мулкини тортиб олган такдирда эса, махаллий архонт томонидан саваланган ва сунг мазкур мулкни кайтариб берган58 .
XIX асрда Европа жиноят кукутини кодификациялаш даврида Узбошимчаликка нисбатан рим хукукининг хусусий ундириш эмас, балки давлат мажбурловини куллашга сабаб бУладиган килмишнинг зарарли окибатлари тутрисидаги коидаси кабул килинган, бунда мазкур килмиш учун жавобгарлик Узбошимчалик харакатлари факти билан эмас, балки унинг шакллари билан богланган, яъни Узбошимчалик тугрисидаги нормалар Узбошимчалик, конунга хилоф равишда мажбурлаш ва зурлик ишлатиш тутрисидаги умумий коидалардан иборат бУлган.
ХГХ аср бошида юзага келган Европа хукукий анъанасида Узбошимчалиюшнг хар хил талкинлари мавжуд бУлган. Айрим мамлакатлар конунчилиги учун жабрланувчининг шахсий хукукларини бузиш белтиси мазкур каракатлар гайриконунийлигининг асосий белгиси лисобланган, яъни Узбошимчалик зурлик ишлатиш ва жиноий куркитиш йУли билан содир этиладиган килмишлар каторига киритилган (Дармштадт Тузугининг 167-моддаси ва Баден Тузугининг 279-моддаси).
Бошка конун хужжатларида Узбошимчалик суд хокимиятига

53 Эњлога, Визактийскт!й законодательный свод VIIIBeka Всту•пит. статья, перењод, комментарми — М., 1965. —С, 68,
карши жиноят сифатида каралган (1838 йилги Саксония Тузуги, З йилги Бавария Тузуги), бунда айбдорни жиноий таькиб килиш факат жабрланувчининг шикоятига кура амалга оширилган (1855 йилги Вюртембер Тузугининг 200-моддаси ва Саксония Тузугининг 247-моддаси).
Пруссия жиноят конунчилигида Узбошимчалик учун жавобгарликни назарда тутувчи нормалар мавжуд бУлмаган. Шу сабабдан, 1871 йилда эълон килинган Германия империясининг жиноят конунчилигига Узбошимчалик тутрисидаги алохида норма киритилмаган. зурлик ишлатиб содир этилмаган Узбошимчаликнинг окибатлари фуларолик-хукукий тартибда бартараф этилиши лозим бУлган. Жиноят хукуки назариячилари узбошимчалик каракатлари факат мажбурлаш шаклида содир этилган холда жиноят конунига мувофик жазога лойик бУлади, деб хисоблаганлар. А.Томсен узини-узи лимоя килиш лушунчасини мажбурлаш тушунчасига зид деб хисоблаган ва уни конуний хулк-атвор сифатида тавсифлаган. Унинт фикрича, узини-узи химоя килиш айбдор шахс томонидан куч ишлатилган жойда тугайди59 .
1987 йилги Германия Тузугининг хозирги тахририда Убопгимчалик тугрисидаги нормада жиддий Узгаришлар юз бергани йУк. ГФР ЖКнинг 240-моддасида узга шахсни куч ишлатиб ёки жиддий зиён етказиш билан куркитиб харакатлар ёки харакатсизлик содир этишга, харакатларга йУл кУйиб беришга гайриконуний мажбурлаш учун жавобгарлик назарда тугилган60
Шунга ухшаш мажбурлаш учун жавобгарлик Швейцария
ЖКда хам назарда тугилган ( 1 81-модда)61
Узбошимчалик учун алокида жавобгарлик Испания жиноят конунчилигида хам мавжуд эмас, бу ерда факат унинг ута хавфли шакллари, хусусан: мажбурлаш (172-модда) ва уз хукукини ноконуний амалга ошириш (455-модда) жиноий жазога лойик деб
Соколова ОБ. Самоуправство: уголовно-правовая харак-теристика: Дисе. юрид. наук —
Иваново, —С. 69.
'“'уголовный кодекс Германии (с изм_ на 15.12, 1994). —М,, 1996. — С, 140,
С':уголовный кодекс Швейцарии (по сост, на 1 ,06.1999), — М., 2000. — С, 74.
топилган . Испания конунчилигидаги уз хукукини конунга хилоф равишда амалга ошириш Узбекистон Республикаси ЖКдаги Узбошимчалик жиноятининг таркибига ухшаб кетади. Испания ЖК 455-моддаси суд хокимиятига Карши жиноятлар тугрисидаги бУлимда жойлаштирилган ва унда 'уз хукукини амалга оширкш учун конунга хилоф йУлдан бориб, зурлик ишлатиш, куркитиш ёки ашёларга нисбатан куч ишлатиш” учун жавобгаршж назарда тутилган. 10рол ёки бошка хавфли предметлар ишлатиш ута хавфли деб эътироф этилади ва янада омр жазо тайинлашга сабаб бУлади. Модданинг мазмунига кура, харакатлар зурлик ишлатиш хусусиятига эга эканлигига карамай, асосий бевосита объект уз лукукини амалга ошириш тартиби лисобланади.
Мажбурлаш (Испания ЖК 172-моддаси) конун чикарувчи томонидан шахснинг озодлигига карши жиноятлар тукрисидаги бУлимга киритилган. Агар уз хукукини конунга хилоф равишда амалга ошириш, энг аввало, уни суд йУли билан амалга ошириш тартибини бузгани ва бирон-бир мол-мулкка каратилгани учун конунга зид кисобланса, мажбурлаш ”ваколатли бУлмаган шахс” томонидан бошка шахсга нисбатан содир этилади. Айбдор шахс, Испания ЖК 172-моддасига мувофик, ”бошка шахсга конун билан такикланмаган муайян каракатларни бажаришга куч ишлатиб халакит бериши ёки уни уз холишига зид равишда конуний ёки конунга хилоф харакатларни содир этишга мажбурлаши” лозим. Агар мажбурлаш ”шахс уз асосий хукукдари ва эркинликларини амалга ошириши”га тускинлик килган бУлса, янада огир жазо белгиланади.
АКШнинг Намунавий ЖКда хам Узбошимчалик учун эмас, балки мажбурлаш учун жавобгарлик назарда тутилган (215„5модда). Бунда шахс ”Узга шахснинг харакатлари эркинлигини унга зару етказадиган тарзда конунга хилоф равишда чеклайди”

ыуголонпый кодекс Испании 1995 года Под ред. Н,Ф.Кузнецоной, — М., 1998, — с. 59, 141.
ОПримерный уголовный кодекс США 1962 года. Официальный проект Института американского права 1999.-С. 135.
1967 йилги Нью-Йорк штатининг ЖКда мажбурлаш шахснинг боцща бирон-бир шахсни муайян каракатларни бажаришга зурлик ишлатиш ёки мол-мулкига зиён етказиш билан куркитиб, конунга хилоф равишда мажбурлашдан иборат булган айбли харакатлари сифатида тавсифланган
АКШ Намунавий ЖКнинг ”Талон-торож ва унга турдош тажовузлар” деб номланган булими 223.1 -моддасининг 2-бандида мавжуд хукукка хавола килиш, яъни бирон ким виждонан иш куриб, узида мавжуд мол-мулк еки хизматга булган жукукка ёки у мазкур мол-мулкни эгаллаш ёки уни тасарруф этиш лукукига эга эканлигига хавола килган колда, шу харакатларни содир этган бУлса, талон-торож учун жиноий таъкибга карши химоя учун ижобий асос лисобланиши курсатиб Утилган 65 . Эр (ёки хотин) хотинининг (ёки эрининг) мол-мулкини олгани факат айбдор жабрланувчи билан бирга яшамай куйган бУлсагина талон-торож килиш деб хисобланади. Шундай килиб, шахснинг уз харакатларида хакикий ёки фараз килинган хукукнинг мавжудлиги ёки мавжуд эмаслигига бУлган ишончи талон-торож килишни виждонан иш куришдан фарщлаш имконини берадиган мезон лисобланади.
Германия, Испания, Польша, Швейцария, АКШ жиноят конунчилигида окибатларсиз Узбошимчалик харакатлари жазога лойщ килмишлар каторига киритилмаган, аммо бошка шахсни куч ишлатиб ёки жиддий зиён етказиш билан куркитиб харакатлар ёки харакатсизлик содир этиш ёИНКИ каракатларни бажаришга йУл кУйиб беришга конунга хилоф равишда мажбурлаш учун жавобгарлик назарда тутилган. Шу нарса диккатга сазоворки, лар доим озодликка карши жиноятлар гурухига кирувчи мажбурлаш бошка шахснинг холишига зид булган Узбошимчалик харакати кисобланади. Бунда субъект бажараётган каракатларнинг цонунийлиги боши шахснинг эътирози билан богланмайди, балки факат конунда белгиланган муайян чегарага мувофикдик талаб этилади. Жни, агар субъект

М уголовный кодекс штата Нью-Йорк 2967 гола Уголовное ттраво США: Сборник нормативных актов подрел. НА, козочкина. 1996. -С 138-139,
6\Прнмерный уголовный кодекс США [962 тда. Официальный проект Инсппута американского права. 1999, -С, 149,
уз хукукини йУл кУйилган чоралардан фойдаланиб ва бирон-бир юридик окибатларни келтириб чщармасдан амалга ошираётган бУлса, мазкур чоралар курилаётган шахснинг эътирозига карамай, у жиноий жавобгарликка тортилмайди.
Польша ва Испания куриб чикилган мамлакатлар гурухидан Узбошимчаликнинг бошка шаклларини конун йУли билан эътироф этганлик белгисига кура а;кралиб туради. Испан конун чикарувчисининг таърифига кура, мажбурлаш — бу шахсга нисбатан Узбошимчалик харакати. Бирон-бир мол-мулк билан 60н1ик Узбошимчалик каракатлари уз хукукини конунга хилоф равишда амалга ошириш сифатида белгиланган. Яъни шахс кукукларини кушимча равишда химоя килиш максадида Испания конунчилигида айнан шахсга нисбатан Узбошимчалик харакатлари учун жазолайдиган алохида норма мавжуд ва бу, бизнинг назаримизда, килмишни квалификация килишда жиноятхукукий нормалар ракобати ва коллизияси муаммоларини четлаб утиш имконини беради.
Польша )ККда мажбурлаш учун бундай харакатлар карзни кайтариш максадида амалга оширилган холда оптррок жавобгарлик назарда тутилган. Польша конун чикарувчиси кучар мулкни ёки мулкиЙ кукукни узининг энг якин кишилари зарарига Узлаштиришдан иборат жиноий харакатларга алокида эътиборни каратган. Бу холда айбдорларни жиноий таъкиб килиш учун жабрланувчининг аризаси талаб этилади, яъни килмиш хусусий тусдаги жиноятлар каторига киради. Шуни кайд этиб утиш лозимки, Польша конунчилиги бУйича хусусий тусдаги жиноятлар, жабрланувчининг аризасидан катьи назар таъкиб килинадиган жиноятлар сингари, кукукий тартиботга карши тажовузлар хисобланади ва оммавий манфаатларга дахл этади, аммо бу срда конун чикарувчи узининг жазоловчи хокимиятини амалга оширишни айрим шахснинг хохиш-иродаси билан боглаган.
Узбошимчалик учун жавогарлик белгиланган давлатларни уларда тажовуз кијшнадиган жиноят объектининг турлари бУйича хам таснифлаш мумкин, жумладан тажовуз объекти турли давлатларда куйидагилар лисобланади:

  1. давлат бошкаруви тартибини мухофаза килувчи иктимоий муносабатлар (РФ, Латвия, Беларусь Республикаси, Украина, Арманистон, Озарбайжон, Грузия, Туркманистон,

Тожикистон, Киргизистон, Болгария, Монголия, шу эюумладан, Узбекистон Республикаси);

  1. давлат хавфсизлигини таъминловчи ижтимоий муносабатлар (Молдова);

З) суд хокимиятининг дахлсизлиги ва шахснинг озодлигини таьминловчи ижтимоий муносабатлар (Испания);

  1. шахснинг озодлигини таъминловчи ижтимоиЙ муносабатлар (Греция);

  2. ижтимоий бошкарув ва жамоат тартибини таъминловчи ижтимоий муносабатлар (Финляндия);

б) мулк хукукининг дахлсизлтмни таъминловчи ижтимоий муносабатлар (Швеция, АКШ).
Жазони огирлаштирувчи холатлар ва уларнинг турлари бУйича тухталадиган бУлсак, Украина, Узбекистон ва Беларусь Республикаларида Узбошимчалик тугрисидаги нормада мазкур килмишнинг жавобгарликни 0Еирлаштирувчи белгиларини назарда тутмаган, бундан ташкари, Узбекистон ва Беларусь ЖКда куп микдорда зарар етказиш Узбопгимчалик жиноятининг мукаррар белгиси сифатида лайд этилган ва куп микцордаги зарар тушунчаси аниклаштирилган.
Латвия ЖКда Узбошимчаликнинг отир окибатлар келиб чикиши, килмишни такроран содир этиш, бир гурух шахс бУлиб содир этиш, шунингдек курол ёки портловчи моддаларни куллаб содир этиш билан тавсифланадиган ута агрессив шакллари криминализация килинган ва бу умуман олганда жазони отирлаштириш учун имконият яратган.
Украина ва Беларусь конун чикарувчиси карз мажбуриятларини бажаришга мажбурлаш учун жавобгарлуж белгилаш ва уни Узбошимчалик тутрисидаги норма билан бипа бУлимга жойлаштириш оркали узига хос нуктаи назарни намоён этган. Шунингдек мажбурлашнинг жавобгарликни огирлаштирувчи турлари — зурлик ишлатиб ёки уюшган гурул томонидан содир этилган мажбурлаш (Беларусь Республикаси ЖК); улдириш ёки баданга орир шикаст етказиш билан куркитиб, лаёт ва СОЕЛИК учун хавфли бУлмаган зурлик ишлатиш билан 60?лик холда содир этилган ёки куп микдорда зарар етказган ёинки боцща огир окибатларга сабаб бУлган мажбурлаш (Украина) назарда тутилган.
У збошимчаликнинг жавобгарликни орирлаштирадиган холатларда содир этиладиган таркиблари Латвия ЖКда куйидагича белгиланган: Узбошимчалик жиноятини такроран еки олдиндан тил бириктирган бир гурух шахс бУлиб ёинки зурлик шплатиш еки зурлик ишлатиш билан куркитиб ёхуд куп миюдорда зарар етказган холда содир этиш. Шу модцанинг Зкисмида жавобгарликни огирлаштирувчи алохида колат Узбошимчалик жиноятини «урол ёки портловчи моддаларни куллаб содир этиш учун жавобгарлик назарда тугилган.
Демак, хорижий мамлакатларда Узбошимчалик учун жазони омрлаштирувчи хуйидаги холатлар бслгиланган:

  • такроран содир этиш (Латвия, Молдова); икки ёки ундан ортик шахсга нисбатан содир этиш (Молдова);

  • зурлик ишлатиб ёки зурлик ишлатиш билан куркитиб содир этиш (Козогистон, Латвия, Беларус Республикаси);

  • олдиндан тил бириктирган гуру; томонидан содир этилиши (Козогистон, Латвия);

  • уюшган гурух томонидан содир этилиши (Беларусь Республикаси, Молдова);

  • огир окибатларга сабаб бУлиш (Козогистон, Украина, Молдова);

  • курол ёки портловчи моддаларни куллаш оркали содир этиш (Латвия, Молдова, Испания);

  • улдириш ёки баданга омр шикаст стказиш билан куркитиш оркали содир этиш (Украина, Молдова);

  • хаёт ва соглщ учун хавфли бУлмаган зурлик ишлатиш оркали содир этиш (Украина, Молдова);

  • хаёт ва соглик учун хавфли бУлган зурлик ишлатиш орлали содир этиш (Молдова);

  • мулкни йУк килиш оркали содир этиш (Молдова);

  • жуда куп миыорда зарар етказиш (Молдова) ва л.к.

Бизнингча, Узбошимчалик харакатлари учун жавобгарлик тугрисидаги жиноят-лукукий нормани белгилашда айрим хорижий мамлакатларининг ижобий тажрибасини кисобга олиш максадга мувофц. Хусусан, Узбошимчаликнинг ижтимоий хавфлилик даражасини лисобга олган холда, мазкур килмиш учун жиноий жавобгарлик белгилашда унинг жазони огирлаштирувчи холатларни ажратиш, бунда жазони отирлаштирувчи холатда жиноят содир этиш учун амалдаги санкцияга караганда огиррок жазоларни белгилаш Тли билан турли шаклларда содир этиладиган Узбошимчалик учун жавобгарликни дифференциация килиш мумкин.
Шу максадда Узбекистон Республикаси ЖК 229моддасини куйидаги мазмундаги иккинчи ва учинчи кисмлар билан тулдириш таклиф килинади: ”Уша килмиш:
а) такроран;
б) бир гурд шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб;
в) зурлик ишлатиб ёки зурлик ишлатиш билан куркитиб содир этилган бУлса;
г) жуда куп микдорда зарар етказишга сабаб бУлса, — энг кам ойлик иш хакининг юз бараваридан уч юз бараваригача микдорда жарима ёки уч йилгача ахлок тузатиш ишлари ёхуд уч йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Уша килмиш:
а) курол ишлатиб;
б) Улдириш ёки баданга омр шикаст етказиш билан куркитиб;
в) уюшган гурух томонидан содир этилган бУлса;
г) боща оптр окибатларга сабаб бУлса, — энг кам ойлик иш лакининг уч бараваридан беш юз бараваригача микдорда жарима ёки уч йилдан саккиз йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади.” .
Хорижий давлатлар ЖИНОЯТ конунларини рагбатлантирувчи нормаларнинг белгиланиши меъзони
бУйича тамил килаётганда, мамлакатимиз жиноят конунида 2001 йилдан ярашув институти жорий этилганлигини ва 2009 йилдан Узбошимчаликка нисбатан хам ярашув институтини куллаш имконияти яратилганлигини алокида кайд этиш жоиздир. Шуни кайд этиш керакка, Польша ЖКда ''Узганинг кучар мулки еки мулкий хукукини узининг энг якин КИШИСИГа зарар етказган холда Узлаштириш”да ифодаланадиган Узбошимчалик харакатлари учун хам жавобгарлик назарда тутилган. Шу нарса диккатга сазоворки, бунда жиноий таъкиб килиш факат жабрланувчининг аризасига биноан амалга ощирилади, Шундай килиб, Польша ЖКга мувофик Узбошимчалик харакатлари хусусий тусдаги жиноятлар (Aut-ragsdelikte) каторига киради ва уларни таъкиб килишга факат жабрланувчининг аризасига кура киришилади, аммо кейинчалик оммавий айблов тартибида амалга оширилади ва ярашув билан тугалланиши мумкин эмас. Хусусий тусдаги жиноятлар бУйича ишларни юритиш жабрланувчининг аризасидан катьи назар таъкиб килинадиган жиноятлар тутрисидаги ишлар учун белгиланган умумий коидаларга бУйсунади, бунда шикоят бериш йУли билан жиноий таъкиб кузгатган шахс ишда факат фукаровий даъвогар сифатида иштирок этиши мумкин. Польша конунчилиги бУйича хусусий тусдаги Узбошимчалик жиноятининг Узбекистон Республикаси ЖКда белгиланган Узбошимчалик жиноятидан Фарки кам шунда. Шунингдек, Болгария ЖКга мувофик, Узбошимчалик хакидаги норма тегишли давлат органларининг оголлантиришидан кейин шахс хакикий колатни дарлол тиклаган бУлса, у жазога тортилмайди. Аммо, шахс Узбошимчалик жиноятини такроран содир этган лолда мазкур коида амал килмайди.
Юкорида кайд этилган нормалардан, хусусан Болгарияда мавжуд бУлган ижобий тажрибадан келиб чикиб, Узбекистон Республикаси ЖК 229-моддасини куйидаги тахрирдаги кисм билан тулдириш максадга мувофик:
”Башарти шахс жиноят содир этилгандан сунг, жиноят окибатларини дархол бартараф этган ва жиноятни очишга ёрдам берган бУлса, унга нисбатан камок ёки озодликдан махрум килиш тарикасидаги жазо кулланилмайди.”.
Таъющлаш лозимки, жиноят цонунчилигига мазкур кушимчанинг киритилиши жиноят содир этиб, содир этилган жиноятнинг окибатини тезда англаб етган холда, жиноят окибатларини дархол бартараф этган шахсга нисбатан адолатли жазо тайинланишини таъминлайди, жамиятдан ажратиш билан бонпщ бУлмаган альтернатив жазо турларини куллаш имкониятини кенгайтиради. Уз навбатида, мазкур цушимчанинг )ККга киритилиши мамлакатимизда жиноят конунини либераллаштириш йУналишида амалга оширилаётган жиноятхукукий сиёсатдаги изчил ислохотларнинг узвий давоми бУлиб хизмат килиши, шубхасиз.
БОБ. УЗБОШИМЧАЛИКНИНГ юридик ТАХЛИЛИ
1. Узбошимчаликнинг объектив белгилари
Ижтимоий хавфли килмишни1тнг жиноийлигини аникџташ, яъни уни криминализация килиш воситаси факат жиножг таркиби кисобланади. Тадкик этилаётган жиноятнинг таркибини тамил килиш, аввало, унинг кайси ижтимоий муносабатларга зарар ежазишини аниыашни такозо килади. Зотан, суд-тергов амалиёти хам биринчи навбатда муайян муносабатни жиноят. хукукий мулофаза килиш чегарасини ва содир этилган жиноятнинг объекти доирасини аникдашни талаб килади, акс холда капо килмишнинг фактик томони исботланган такдирда хам айбсиз шахслар хукм килиниши ёки амалда жиноят содир этган шахслар жавобгарликдан асоссиз равишда озод этилиши мумкин.
Жиноят объекти — бу жиноий тажовуз каратилган ва ана шу тажовуз оркали унга зарар етказилиши мумкин бУлган Жиноят кодекси билан курикланадиган ижтимоий муносабатлардир . Шу нуктаи назардан олиб карасак, Узбошимчалик хам, уз навбатида, ЖК билан такикпанган муайян ижтимоий муносабатларга зарар етказади ёки шундай зарар етказишнинг реал хавфини келтириб чикаради, шу сабабдан, ЖК 14-моддаси мазмунидан келиб чилиб бундай ижтимоий хавфли килмиш жиноят деб топилади.
Жиноят объекти ёрдамида жиноят хукукининг ижгимоийсиёсий мазмуни, тажовуз килиш и-ж-тимоий хавфлилигининг характери аникланади 67 Кайд этиш лозимки, Узбекистон Республикаси жиноят хукукининг Махсус кисми тизимини шакллантириш замирида жиноий тажовузнинг махсус ва турдош объекглари, яъни бир турдаги жиноий килмишлар тажовуз киладиган ухшаш ижтимоий муносабатлар гурухи ётади. Маълумки, жиноятнинг юридик молиятини, унинг ижтимоий хавфлилик даражасини аникдашда, жиноят конунининг Махсус
66 Рустамбаев МХ Узбекистон Республикаси жинсят кущуки курси. том, Махсус кисм, Жидият исида таыимот: Дарслик. . Т.: {LM ZIYO, 2011. — Б. 139,
Якубов А.С„ Учение о преступлении по законодательству ресшублики Узбекистан, — Ташкент, [ 995, -с. 55.

кисмида жиноят-хукукий такикларни жойлаштириш тартибини белгилашда жиноятнинг объекти биринчи даражали ахамият касб этади.
Бутунги кунда купгина олимлар жиноятнинг объектига жиноят конуни билан курикланадиган иж“гимоий муносабатлар68 субъек-гларнинг манфаатлари69 конунда белгиланган тартиб70 сифатида ёндашадилар. ”Объскт — бу ижтимоий муносабат” тарафдорларининг фикрича, жиноят кукуки учун фукароларнинг хујщ-атвори коидаларини белгилаш узининг пировард максади — ижтимоиЙ муносабатларни мустахкамлашга эришиш усули кисобланади. Иктимоий муносабатлар кар доим субъектларнинг муайян хулк-атворини — инсоннинг фаол харакатларини ва жамият томонидан такиманадиган ёки талаб этиладиган харакатсизликни уз ичига олади. Уз навбатида, хар кандай ижтимоий муносабат эмас, балки жамият учун айникса мухим саналганлиги сабабли жиноят конуни мухофазасига олинган иж-гимоиЙ муносабатлар жиноят объекти бУлиши мумкин.
Тадкикотимиз мантики ижтимоий муносабат тузилмаси муаммосига эътиборни каратишни талаб килади, чунки жиноятхукукий мухофаза килиш объектига зарар кай тарзда етказилишини тушуниш зарур.
Куйидагилар иж“гимоий муносабатнинг таркибий элементлари кисобланади: 1) муносабат субъектлари (ташувчилари); 2) муносабатнинг мазмуни сифатида ижтимоий алока (айни холда ижтимоий аламиятга молик фаолият); З) муносабатнинг мавжудлигини белгилайдиган предмет, яъни бундай узаро алоканинг юзага келиши ва мавжуд бУлишини билвосита белгилайдиган омиллар 71 . Юкорида курсатилган элемснтларнинг лар бири турли кукукларни амалга ошириш
Рустамбаев М.Х Узбекистон Республикаси жиноят хукуки курси. том. Махсус кисм, Жиноят тугриеида Дарелик„ — Т.: ZlVO, 2011. — Б, 139.; Мирзаев УМ, Узлаштириш аки растрата Оли билан талои-торож килганлик учуи жавобгарлик муаммолари_ Юрид Фан. номз. илм. дар. олиш учу: ёзил. дисс.„ — Т.: ТДЮИ, 2009. — Б. 38.: Винокуров ВИ, Объект преступления Красноярск, 2009, - С 82,

Каиржанов Е.И.Избранные труды, Т. Объект Преступления-инт•ересы социштных субъектов, — Алматы. Экономика, 2008. — С. 10).
Умарова Б. Гиёкнандлик воситаларини у-ткшнш максадида содир этилган жиноятларнинг жазони огирлаштирувчи белтилари: Монопжфия„ Маст.ул мухаррир: проф, КР„Абд.расулова. — Т, , ТДЮИ, 2012. - Б. 39.
Л 'дроздов А. В, Человек и общественное отношение. — СПб,. 1996, — С, 23—29,
билан боглик муносабатлар доирасида уз мазмунига эга: хусусан, ушбу муносабатларнинг субъектлари бир томондан жабрланувчи, бошка томондан эса — Узбошимчаликка йУл кУйган шахс хисобланади; мазкур муносабатларнинг мазмуни сифатида муайян хукукџјарни амалга оширишнинг муайян тартиби (фаолият), предмети сифатида эса — низолашувчи томонлардан бири амалга оширилишига эътироз билдираётган у ёки бу кукук амал килади. Жиноят объектининг бундай тузилиши жиноят конуни билан курищианадиган тегишли ижтимоий муносабатнинг у ёки бу элементига тажовузнинг каратилганлигини аниклаш имконини беради. Айни вакгда шуни хисобга олиш лозимки, килмиш икгимоий муносабат элементларидан бирига салбий таъсир курсатиш оркали бутун ижтимоий муносабатга зарар етказади.
Узбекистон Республикаси ЖК 229-модцасининг жиноят конуни тузилмасидаги урнини хисобга олган холда, зарар, энг аввало, давлат манфаатларига, аникрок айтганда, Узбошимчаликнинг махсус объскти сифатида амал киладигаи давлат хокимияти сохасидаги муносабатларга етказилади, дсган хулосага келиш мумкин.
Ма,хсус адабиётларни Урганиш бошкарув тартибига карши жиноятлар, демак, Узбошимчалик жиноятининг хам махсус объеюгини белгилашга нисбатан икки хил ёндашувни аниклаш имконини берди. купгина тадкикотчилар мамлакатимизда давлат хокимияти уни конунчилик, ижро ва суд тармокларига ажратиш асосида амалга оширилиши хакидаги конституциявий коидани талкин килиш оркали давлат фаолиятини мазкур жиноятларнинг махсус объекти сифатида белгилайдилар. Бошкалар эса, давлат кокимиятини давлат органлари тизими сифатида тавсифлайдилар. Нормаларни тузиш ва таърифлаш умумий мантики хокимиятни ваколатлар йигиндиси сифатида тушунищга асосланган ёндашувнинг Уринлилигини тасдиклайди. Шу нукгаи назардан олиб караганда, ”давлат хокимияти” атамаси икки хил маънода: давлат ваколатлари Йигиндиси ва давлат органлари тизими сифатида кулланилади72
Бу мулохазалардан келиб чикиб, Узбошимчалик жиноятининг махсус объекти давлат органлари фаолиятидаги хокимият ваколатларини амалга ошириш сохасидаги муносабатлар хисобланади, деган хулосага келиш мумкин.
Умумий коидага кура, бошкарув субъекти муайян давлат органи унинг хукмини кандай кажмда ва кай шаклда ифодалаши ва хаётга татбик этишини белгилайди, давлат органлари учун уларнинг фаолияти конуний деб эътироф этиладиган юридик чегараларни Урнатади 73 . Мазкур фаолият йУналишига караб давлат органлари узлари иштирок этадиган ижтимоий муносабатларнинг мазмуни ва ахамиятини белгилайдиган турли ижтимоий функцияларни амалга оширади.
Шуни хисобга олиш лозимки, ЖК Махсус кисМИНИНГ булими доирасида жиноятларни бина бобга бирлаштирувчи турдош объекти мазмунан айникса ухшаш бУлган икгимоий муносабатларни камраб олади.
Маълумки, ЖК 229-моддаси кодекснинг ”Бошкарув тартибига карши жиноятлар” деб номланган ! 5-бобига жойлаштирилган. Юридик энциклопедияга кура, бощарув тартибига карши жиноятлар бош;арув органларининг фаолиятига зарар ежазадиган жиноятлардир 74 Бошкарув таргибининг жиноят-хукукий мухофаза килиш объекти сифатидаги узига хослиги шу билан белгиланадики, мазкур муносабатлар бошкарувчи субъектлар (давлат аппарати ва унинг мансабдор шахслари) хамда бошкарилувчи субъектлар (жисмоний ва юридик шахслар) Уртасида юзага келади. Шу билан бир вактда, узбошимчаликнинг турдош объектини аниклаш анча балсди масала кисобланади, чунки бопщарув тартиби бир нечта маънога эга бУлган тушунча лисобланади ва

ПКошкин А,В. Ответственность за самоуправство“ Дисс, ...канд. К)рид, наук, — Велтград, 2004. — С,
46,
Теория государства и права: Учебник для вузов / Под ред проф. проф,
В,Д. Перевалова, 2-е юг, изм, и доп. — М, , 2001. —С. [45,

Узбекистон ЮРИДИК ЭНЦиХ_ЛОПСДИЯСи. Масьул мухаррнр: Н. — Т. : Адолат, 201 „ — Б, 67.
шу муносабат билан юридик адабиётларда унинг турли талкин килинишига сабаб бУлади75
Илгари нашр этилган адабиётларнинг аксариятида бошкарув тартибига карши жиноятларнинг турдош объекги сифатида давлат аппаратининг тугри фаолияти белгиланган, бунда бошкарув ва халк хужалиги органларининг фаолияти назарда
76
тутилган
И.В.Плесовский кайд этганидек, бошкарув тартиби ”давлат органларини ташкил этиш, уларнинг турли даражадаги Узаро муносабатлари тартибини уз ичига олувчи давлат хокимияти тузилиши ва фаолиятининг йигиндисидир „ 77 . Шундай килиб, бошкарув тартиби — нафакат давлат аппарати, балки бошка ижтимоий бошкарув органлари (масалан, махаллий узини узи бошкариш органлари)ни фаолиятини уз ичига олувчи кенг тушунча. Айни валтда, давлат аппарати давлат органлари
давлат хокимияти, одил судлов ва адлия, прокуратура органларининг йимндиси хисобланади ва давлат фаолиятининг жар хил турларини, шу жумладан давлат бошкаруви фаолиятини хам (ижро этувчи ва бощарув органлари тизими оркали) амалга
78
оширади
Бинобарин, бошкарув тартиби жиноят-кукукий мухофаза килиш объекти сифатида коидаларнинг узи билангина богланиши мумкин эмас, чунки коидалар лам, нормалар хам жиноят объексги бУлиши мумкин эмас. Бошкарув тартиби бу коидалар йигиндиси эмас, балки бошкарув органларининг муайян коидалар билан тартибга солинган фаолиятидир.
Давлат тувилиши Узгариши натижасида давлат бощаруви функцияларини махаллий узини узи бошкариш органлари хам амалга ошира бошлаши тадкик этилаётган жиноят турдош объекгининг мазмуни Узгаришига олиб келди. КУпгина муаллифлар бундай объект сифатида давлат хокимияти ва

Саруханян А_Р_ Преступления против лорядка упрааления: общая карактеристика, вопросы квалификации: Автореф, дисс. . , , канд юрид, наук, — Ставрополь. 2002, — С, 13.

Гришаев ПМ, Преступ.ления против порялка управлснкя, — М, i 957, — С. 6, ва боитк.
Плесовских В.Д Порядок управления в Российской Федерации: теоретические и правовые крсблеьты: Автореф. дисс„ „ . докт. юрид, наук. — Тюмень, 200' , — С, 7,
Государственное управлеиие: основы теории и оргшнизации: Учебник Под ред, ВА Козбаненко, —
м., 2000. -с. 132,
махаллий узини узи бошкариш органларининг нормал бошкарув фаолиятини белгилай бошладилар. Уларнинг фикрича, бошкарув фаолияти жамият хаёти ва давлат фаолиятининг турли сохалари: жамоат тартибини сакдаш ва жамоат хавфсизлигини таъминлаш, расмий хужжатларни юритишнинг давлат томонидан бслгиланган тартиби, куролли кучларни тулдириш тартибщ давлат чегарасини куриклаш, фукаролар, хусусий, жамоат ва давлат ташкилотларининг куцукдари ва конуний манфаатларини химоя килишни тартибга солади79 конституциявий куцук нуктаи назардан давлат бощаруви давлат фаолиятининг махсус тури бУлиб, у давлат каётидаги муайян сохаларга рахбарлик килиш ва фармойиш бериш хусусиятига эга муайян масалларни хал килиш максадини кузлайди 80 . Хозирги жиноят-хукукий тадкикотларда давлат бошкаруви давлат органлари хизматчиларининг режалаштириш, ташкил этиш, назорат килиш, карорлар кабул килиш ва уларни амалга ошириш борасидаги изчил харакатлари сифатида каралади81 . Бугунги кунда давлат бошкаруви ижтимоий хаёт сохасини назорат килувчи бирдан-бир омил бУлмай колди. сунгги йилларда шаклланган фукаролик жамияти институтлари хам ижтимоий назорат объекгларига айланди. Аммо, давлат бошкаруви давлатнинг амалга ошириш жараёни жиноят-хукукий кимоя билан таъминланиши лозим бУл-ан зарурий функцияси хисобланади.
Давлат бошкаруви хукукий ходиса сифатида жамият манфаатлари ва эхтиёжларини кондириш учун давлат институглари томонидан жамиятга ва унинг айрим гурухларига таъсир курсатишга каратилган оммавий тусдаги изчил фаолият билан тавсифланади 82 . Давлат бощарувининг хусусияти унинг

Российское уголовное право, Особенная часть Под ред, В.Н.Ку;чрявиева, — М., 1997. — С. 41 Эрма:ов Г, Расмий лућ%Катларни kiLj6ikit.jatttTttpmiI ва улардан фойдаланиш жиноятини квалификация килиш масалалари: Монография. Масъул мухаррир: КАбдурасулова_ — Т.: ТДЮИ. 2009, — Б, 44X Уголовное ираво Росснйской Федерации. Особенная часть Под ред. А.И.Рарога, А,И_ Чучаева, Л.В.Ино1-амовоЙ-ХегаЙ, — М., 2004. — С. 635. ва боп_тк

Конституциявий кукук, Энциклопедлик лутат, / Б,Мугафоев, Э,Хааилов, М,Абдусаломов, — Т: Узбекистон, 2006, - Б 60.
Я!кошкин ХВ, Ответственность за самоуправство: Дисс, _„канд_ юрид„ наух. — Волгоград, 2004. — С
52,
Румянцев О,Г, Основы конституционного строя россии (понятие, содержанис, вопросы становленяя). — М. , [994. —С 24.
субъекти — бошкарув функцияларига эга булган ва давлат номидан хар бир фукарога нисбатан белгиланган хукукий нормалар асссида иш курадиган одамлар ижтимоий гурухларининг ташкилоти билан белгиланади.
Юкорида кайд этилганидек, бошкарув тартиби бу хокимият органлари, ташкилотларнинг бир-бири ва айрим фукаролар билан узаро муносабатларида уларнинг фаолияти тартиби, ваколатлари ва тузилмасини мустаккамлайдиган ва тартибга соладиган коидаларда белгиланган фаолиятдир. Бунда бошкарув тартиби мазкур муносабатларни баркарорлаштиради, уларга кукукий муносабатлар тусини беради ва шу тарика жамият хар бир аъзосининг хукуклари ва конуний манфаатларини амалга ошириш имкониятини таъминлайди. Шу маънода бошкарув тартибига карши жиноятлар давлат хокимияти ва махаллий узини-узи бошкариш органларининг нормал бошкарув фаолиятига каршилик курсатиш билан бир каторда, уларнинг обрусини пасайтиради, шунингдек фукароларнинг хукукдари ва конуний манфаатлари бузилишига олиб келиши мумкин.
Демак, Узбошимчаликнинг турдош объекти бошкарув тартибини мухофаза килувчи ижтимоий муносабатлар хисобланади.
Тажовузнинг бевосита объекти тавсифисиз жиноят объекти муаммосининг таллили, бизнингча, тулик бУлмайди. Муайян жиноят, айни холда — Узбошимчаликнинг бевосита объекти турдош объектининг бир кисми сифатида амал килади ва бинобарин, у билан бирга ижтимоий муносабатларнинг айни бир сохасига тажовуз килади. Шу маънода бевосита объектнинг мазмунига таъриф бериш билан бир каторда, Узбошимчалик харакатларидан жабр курувчи ижтимоий муносабатлар микдори хусусидаги бакс-мунозараларга лам назар ташлаш, бизнингча, уринли бУлади.
Адабиётларда Узбошимчаликнинг объекти бощарувнинг белгиланган тартиби, жисмоний ёки юридик шахсларнинг конуний манфаатлари ва хукущиари хисобланади , деб баён этилган. Аммо, мазкур фикрга кушилиб бУлмайди. Биринчидан, биз ”объект — ижтимоий муносабат±' концепцияси вакилларининг фикрларини луллаб-кувватлаймиз, иккинчидан, юкорида турдош объекгни тамил килишда биз бощарув тартибига тухталдик ва бевосита объект турдош объектни янада анкдащтириши лозим, унда айнан тегишли модда билан курищланадиган ижтимоиЙ муносабат тури аник курсатилиши лозим деб лисоблаймиз.
КУпгина нашрларда кайд этилганидек, узбошимчалик икки бевосита объектга тажовуз килади 84 , бунда хукук лакидаги низони хал килиш тартиби асосий бевосита объект лисобланади, жисмоний ёки юридик шахсларнинг икуклари ва конуний манфаатлари эса факультатив бевосита объект бУлиши мумкин Узбошимчаликнинг икки объекти мавжудлиги илмий ишларда хам инкор этилмайди: уларда факультатив объект эмас, балки кушимча объект фарк.ланади 86 . Бирок, юридик адабиётларда илгари сурилган фикрга кура, Узбошимчалик факат бипа бевосита объектга — конун билан белгиланган фукаеолар уз хукукларини амалга ошириши тартибига тажовуз килади
Жиноят хукуки назариясида мавжуд булган асосий ва кушимча бевосита объектларни фарклашга асосланган ёндашув объектнинг мухимлик даражасига кура фаркланмайди. Коида тарикасида, жиноят-хуъ-укий норма кайси объектни лимоя килиш учун яратилган бУлса, шу объект асосий хисобланади. Асосий объект, одатда, турдош объектини янада аниклаштиради. Бошкарув тартибига карши тажовузлар гурухида давлат хокимияти ва махаллий Вини узи бошкаришга карши жиноят хисобланадиган Узбошимчалик, энг аввало, давлат аппарати ва мажаллий узини-узи бошкариш органларининг ишига каршилик

КЗЖиноят кучки: Дарслик. Масьул мухаррир: Й,Каракетсв, — Т. : Иктисоди&т ва кучк дунеси. 2000
- Б. 351,

Руста,мбаев МЛ. Узбекистон Республикаси жиноят хукуки курс Т,4, Махсус кисм Иктисодиет соласидаги жинокглар, Экология сохасидаги жиноятлар, Хокимият, боижарув ва жамоат фирлашмалари органларининг фаолият тартибига картин жиноятл,ар, Дарслик. — Т.: lLMZlYO. 201 1, — Б, 338,
В$Уголовное право РФ, Особенная часть ; Под ред. А.И.Рарога„ — М, , 2001. — С, 567, ва бош»
Ч'Научно-практический комментарий к УК РФ: в 2 т, Под ред АИ,Панченко. Т. 2. — Н„Новгороц.
!996. -с. 359.
Уголовный кодекс РФ: Научпо-практическяй комментарий Под ред.
Э.С,Тенчова. — Ярославль, 1997, — С 538.
курсатади. Узбошимчалик билан ботлих энг капа хавф шу билан белгиланадики, мазкур жиноятни содир этган шахс давлат томонидан Урнатилган муайян харакатларни бажариш тартибита хурматсизликни намоён этади, уларни амалга ошириши лозим булган органларнинг ваколатлари доирасига сукилиб киради, ушбу органларнинг ишини издан чикаради.
М.Х.Рустамбаев ушбу жиноятнинг бевосита асосий объеюги сифатида фукароларнинг уз кукущларини конунда белгиланган тартибда амалга оширилишини таъминлайдиган ижтимоий муносабатлар88 деб балолаган. Бизнингча, Узбошимчаликнинг бевосита асосий объектини бундай мазмунда талкин килиш бироз бахсли масаладир. Чунки, агар кайд этилган муносабатлар Узбошимчаликнинг бевосита асосий объекти деб хисобланган такдирда, биз ушбу жиноятни ЖКнинг шахсга карши жиноятлар бУлимига, ундаги фукароларнин конституциявий хукук ва эркинликларига карши жиноятлар учун жавобгарлик белгилаган бобига утказишимиз лозим бУлади. Биз тамил килаётган жиноят ”Бощ-арув тартибига карши жиноятлар” бобида жойлашган бУлиб, мазкур бобдан урин оладиган жиноятлар, албатта, бошкарув тартибини мухофаза этувчи ижтимоий муносабатларга зарар етказиши лозим. Бизнингча, Узбошимчалик хам шундай жиноятлар тоифасига киради.
Н.А.Скорилкинанинг фикрича, бошимчаликнинг бевосита объекти — лукуџарни эгаллаш, узгартириш ва тугатиш борасидаги муайян харакатларни амалга оширишнинг конун ёки бошка норматив хужжатлар коидаларига асосланган тартибини таъминловчи ижтимоий муносабатлар 89. Мазкур нуктаи назар, бизнингча, узбошимчалик хакидаги амалдаги норма билан мос келмайди, зеро, унда мустахкамланган коидага мувофик, шахс хокимият органларини четлаб утган колда уз хукукларини амалга ошириш билан боглик; Узбошимчалик ларакатларинигина эмас, балки хар кандай Узбошимчалик харакатларини содир этади.

83 Рустамбаев МХ Узбекистон Республикаси жнноят хукухи курси. Т.4_ Махсус мсм, Иктисодиёт сокасидаги жиноятлар, Эколопи сохасидаги жиноятлар. Хокимият, бошкарув ва жамоат бирлашмиари органларининт фаолият татибига карши жиноятлар. Дарслик. — Т.: 1LMZIYO, 2011. Б. 338.
С корилкина Н., Дадонов С, Анненков А, Отграничение самоуправства от вымогательства Законность, 2001. УП. — С. 8.
Узбошимчаликни содир этиш жараёнида белгиланган давлат бошкаруви тартибига таџид солинади. Одатда, жиноятчининг жабрланувчи билан Узаро муносабатлари хусусияти Узбошимчаликнинг бевосита объектини аниклаш ва жиноятни квалификация килишда хатога йУл $'ймаслик имконини беради.
Бизнинг фикримизча, Узбошимчаликнинг асосий асосий бевосита объекти фукаролар уз субъектив хукук.ларини амалга оширишлари ва юридик ахамиятга молик харакатларни бажаришларини таъминлаш учун хизмат киладиган давлат ва махаллиЙ бошкарув сохасидаги муносабатлар хисобланади.
А йбдор Узбошимчалик харакатларини содир этар экан, хар доим бошкарув муносабатининг ижтимоий алокасига путур етказади, чунки у ёки бу хукукни амалга оширишнинг белгиланган тартибини бузади . Бу бошкарув муносабатининг субъсктларидан бири Узбошимчаликдан жабрланувчини юкорида зикр этилган хукукдан фойдаланиш имкониятидан махрум этади. Бу ерда шуни хисобга олиш лозимки, бошкарув муносабатлари сохасидаги ижтимоий алоканинг узилиши амалга ошириш тартиби давлат томонидан белгиланган ижтимоий муносабат предметига таъсир курсатилиши билан бирга юз бсради. Бу бошкарув муносабати предмети йУл-йУлакай зарар етказиладиган мазкур предметдан фойдаланиш хукуки билан боглик бошка ижтимоий муносабатнинг элементи сифатида амал килиши мумкинлигини англатади. Айни вактда ижтимоий муносабат предметининг узида Узгаришлар, одатда, юз бермайди 91 . Агар айбдор муносабат субъектига жам таъсир курсатган бУлса (зурлик ишлатиб содир этилган Увбошимчалик), Узбоши.мчалик етказадиган зарар инсон СОУЛИЕИНИНГ хавфсизлиги, унинг жисмоний ёки ружий дахлсизлигини таъминловчи муносабатлардаги салбий Узгаришлар билан тулдирилади
Узбошимчаликнинг кушимча объекти мавжудлигини исботлайдиган яна бир далил ЖК 229-моддаси диспозициясининг
*Тип ерда — 8&-94,
Кошкин АВ. Ответственность за самоуправство по российскому уголовиому праву. Дисс.. на уч. степ, канд Орид. наук. - Волгоград, 2004. —С. 58,
Соколова О.В_ Самоуправсло:Уголовно-правовая характеристика„ Дисс.. на степ_канд, юрид наук- — Иваново, 2001, — С, 45.
таклили кисобланади. Бу ерда Узбошимчалик фукароларнинг хукухлари ёки конун билан курщланадиган манфаатларига ёхуд давлат ёки жамоат манфаатларига куп микдорда зарар ёки жиддий зиён етказилишига сабаб бУлган хакикий ёки фараз килинган хукукларни Узбошимчалик билан амалга ошириш сифатида тавсифланган. Фукаролар ёки ташкилотларнинг манфаатларига жиддий зиён етказилиши Узбошимчаликни жиноят конунига мувофик жазога лойик килмиш сифатида белгилаш учун хал килувчи аламиятга эгадир.
Демак, Узбошимчаликнинг кушимча бевосита объекти шахснинг хукукецари ва конуний манфаатларини амалга ошириш билан боглик ижтимоий муносабатлардир.
'збошимчаликнинг объектив томони.
Амалдаги жиноят конунида Узбошимчалик куйидагича тавсифланган: Узбошимчалик, яъни хакикий еки фараз килинган хукуюларни Узбошимчалик билан амалга ошириш фуцароларнинг лукуллари еки конун билан курикланадиган манфаатларига ехуд давлат ёки жамоат манфаатларига куп микдорда зарар ёки жиддий зиён етказилишига сабаб бУлган килиш ЖК 229-модцаси билан санкцияланади. Конуннинг мазкур матнидан келиб чикадиган бУлсак, касддан содир этиладиган моддий таркибли жиноятларнинг барчасида Узбошимчалик белгиларини топишимиз мумкин.
Узбошимчаликда килмиш бир катор зарурий белгилар билан тавсифланади:

  1. субъектда жабрланувчига нисбатан хаКИКИЙ ёки фараз килинган хукукдарнинг мавжудлиги;

  2. мазкур хукукни амалга ошириш шаклининг Узбошимчалик хусусиятига эга эканлиги.

Хакикий ёки фараз килинган хукукларнинг мавжудлиги Узбошимчалик таркиби обьектив томонининг белгиси сифатида. Ламонки, Узбошимчалик субъектлар Уртасида мавжуд бУлган хукукий муносабатдан келиб чиккан субъектив хукукни химоя килишнинг тегишли усули лисобланар экан, амалга ошириладиган хукукнинг хусусиятини анимаш учун унинг вужудга келиши асосларини тартибга солувчи конунчилик нормаларига, -энг аввало, фукаролик хукуки сохаси нормаларига назар ташлаш зарур. Аммо, бунда шуни унутмаслик керакки, Увбошимчалик билан амалга оширилиши мумкин бУлган хукуклар доираси фукаролик конунчилиги асосида вужудга келган хукуыар билангина чекланмайди. Масалан, Узбекистон Республикаси Мехнат кодексига мувофик, мелнатга оид муносабатларни тартибга солиш ходимлар ва иш берувчилар томонидан жамоа шартномалари, битимлар, мекнат шартномаларини тузиш, Узгартириш ва тулдириш оркали амалга оширилади. Мехнат шартномаси томонларининг моддиЙ жавобгарлиги билан борлик масалалар лам Мекнат кодекси (ХИ боби) билан тартибга солинади.
Фуцаролик кодексининг 8-моддасига мувофик, фуларолик хукук ва бурчлари конун хужжатларида назарда тутилган асослардан, шунингдек фукаролар хамда юридик шахсларнинг, гарчи конун хужжатларида назарда тутилган бУлмаса-да, лекин фукаролик конун ху,њжатларининг умумий негизлари ва мазмумга кура фукаролик хукук хамда бурчларни келтириб чикарадиган харакатларидан вужудга келади. Шунингдек, конунда фукаролик хукук ва бурчларининг вужудга келиш арослари рУйхати хам келтирилган93
Бундан ташкари, (РК 234-моддасида мажбурият тушунчасига таъриф берилган: мажбурият — фукаролик хукукий муносабати бУлиб, унга асосан бир шахс (карздор) бошка шахс (карз берувчи) фойдасига муайян харакатни амалга оширишга, чунончи: молмулкни топшириш, ишни бажариш, хизматлар курсатиш, пул -гулаш ва локазо ёки муайян харакатдан узини саклашга мажбур бУлади, карз берувчи эса — карздордан узининг мажбуриятларини бажаришни талаб килиш хукукига зга бУлади. Шу моддада

Уига мувофик, фукаролик хукук ва бурчлари куйидаги.лардап вужудта келад:«: 1) конунда коарда тутилган шартномалар ва бошка битимлардан, шунингдек гарчи конунда назарда тутилган бУлмасада. лекин унга зид булмаган шартномшжр ва боцка бупим,лардан; 2) конунда фукаролик хукук ва бурчлари вужудга кслишининг асоси сифатида назарда тутњтган дадлат органларининг ёкн фукароларнинг узинм узи бошкариш органлари хукжатларидан; З) суднинг фукаролнк куку; ва бурчддрид;н белгилаган карорндан; 4) коцув йУл Ђ$'яднгдн асосларда мсл-мулк слиш натижасида; 5) фан, адабиёт, санъа-.• асарларини яратиш, ихтиролар ва бопгка интеглектуал фаолият натижасида', 6) бошка шахст зарар еп;азиш натижасида; 7) асоссиз бойиб кетиш натнжасида', 8) фукаролар ва юридик шахсларнинт башка харакатлари на•гижасида•, 9) конун хужжатлари фукаролик-ху.•кий окибатларнинг келнб чикиши билан боглайдиган ходисалар натижасида.
мажбуриятнинг вужудга келиш асослари лам белгиланган: мажбуриятлар шартномадан, зиён етказиш натижасида хамда ФКда курсатилган бошка асослардан келиб чикади.
А.В.Хабаров фикрига кура, “карз мавжуд бУлган холда, тегишли шахслар Уртасида мажбуриятга оид муносабатлар юзага келади” 94 . Узбошимчалик таркибига татбикан бу факат мажбурият хукуклари Узбошимчалик билан амалга оширилиши мумкинлигини англатади. Аммо, бизнинг назаримизда, тадкил этилаётган жиноят таркибида мутлак, ашёвий хукукдар амалга оширилиши хам мумкин (масалан, биров конунга хилоф равишда эгалик килаётган мол-мулкни Узбошимчалик билан талаб хилиш).
Узбошимчалик таркибида шахсда хакикий ёки фараз
килинган лукукдар мавжудлиги килмишнинг мукаррар белгиси лисобланади. Мазкур белгини биз содир этилаётган жиноятнинг
шароитларига киритамиз.
М.Х.Рустамбаевнинг кайд этишича, какикий кукук — шахсга конун ёки бошла норматив хужжатга асосан тегишли, лекин белгиланган тартибга риоя килмаган холда амалга оширилган
95
хукук. Г.Ф.Поленов хакикий кукук деганда субъек-гга конуний асосда тегишли бУлган луку«ни тушунган . В.В.Сташис ва М.И.Бажанов хакикий хукук деганда, конун, шартнома еки бошла асосга кура шахсга тегишли бУлган жукулни тушуниш лозимлигини кайд этган . Юкорида таъкидлаб утилганидек, фукаролик хукуюјари анча кенг юридик факглар асосида вужудга келади, шу сабабли улардан бирортасини (В.В.Сташис ва М. И.Бажанов сингари шартнома ва конунни) фарклаш, бизнингча, максадга мувофик бУлмайди; айни вакгда, Г.Ф.Поленов куллаган ”конуний асос” атамасининг мазмуни шу
даражада кенгки, у хусусий хукукдар вужудга кслишининг юкорида айтиб Угилган барча асосларини камраб олади.

94Хабаров А. В, Преступления 1лютив собственносги: влияние гражданско•правового регулирования, 4исс. Рустамбаев _„.канд„ юрид. наук Узбеки;тон —Екатеринбург, Реслубликаси 1999, жнноят — С 93.кукум курса. Т.4. Махсус кисм. Иктисодигт
сокасидаги жиноятлар. Экология сохасидаги жиноятлар. Хокимият, бошкарув ва жамоат бирлашмалари органларининг фаолият тартибига карати живоятјдр. Дарслик„ — Т, : [LMZIYO, 201 1. — Б. 340.
96Поленов г„ф, Ответственност„ за пресгуплекия против порядка управления, — М,, 1996, — С, 1 5,
97Сташис В, В., Бажанов М, И, Преступлсния против порядка управления — Харьков, 1991. — С. 59,
Шундай килиб, хакикий хукук — бу шахсга конуний асосда тегишли бУлган хукутџдир.
Узбошимчаликда фараз килинган кукукнинг мокиятини тавсифлаш тутрисидаги масала нисбатан мураккабдир.
М.Х.Рустамбаевнинг фикрича, фараз килинган хуку; — бу шахс томонидан конуний равишда тегишли деб лисобланган, лекин конунга мувофик уларга тегишли бУлмаган кукук 98 Г.Ф.Поленов фикрига кура, фараз килинган кукук — амалда субъектга тегишли бУлмаган, аммо у янглишиб *зиники, конуний деб хисоблаётган ва унга таянаётган хукукдир . В.В.Сташис ва М.И.Бажанов бу хакда шундай деб ёзган эди: ”фараз килинган хукук — бу амалда шахсга тегишли бУлмаган, аммо шахс янглишиб узига тегишли деб хисоблаётган хуку;„100
Бизнинг фикримизча, фараз килинган хукук куйидаги белгилар билан мос келиши лозим: 1) мазкур хукук амалда мавжуд эмас; 2) айбдор янглишиб бу хукукни амалда увида мавжуд деб хисоблайди.
Бунда янглишиш куйидагиларга тегишли бУлиши мумкин:

  • тегишли мажбурият вужудга келиши учун асос хисобланадиган фактик холатларни балолашга; уларнинг мазмуни, мавжудлиги ёки мавжуд эмаслигига;

  • мавжуд фактик колатларни юридик бахолашга. Бундай хато оддий хукукий саводсизлик, мазкур вазиятга нисбатан кулланиладиган жутук нормасини нотугри тушуниш еки нотугри танлаш окибати бУлиши мумкин. Аммо, юридик хато фукаролик конунчилигининг асосий негизлари ва принципларини, хусусан шартнома тузиш эркинлиги принципини янглиш тасаввур килишдан иборат бУлмаслиги керак. Агар айбдор узида жабрланувчига талаб кУйиш лукули вужудга келганини фараз килса ва бу фараз юридик мотивларга умуман асосланмаса (”сен менга шуни беришинг керак, чунки мен шуни истайман ” ва „у.к.) ёки мазкур мотивлар ахамиятсиз хусусият касб этса ва факат важ

Рустамбаев МХ Узбекистон Республикаси жиноят курси. ТА. Махсус кисм. Иктисоциёт сохасидаги жиноятлар. Окологня сокасидаги жиноятлар„ Хокимият, бошкарув ва жамоат бирлашмалари органларининт фао.тият тартибига карти жиноятлар. Дарс.лик. — Т, : ILMZlYO, 201 I. — Б, 340.
'Ч[1оленов Г.Ф. Ответственность за преступления тротив порядка управления. — М., 1 996, — С. 115.
В,В_, Бажанов М. И. Преслупления против порядка упрюњтения„ — Харьков, 1991, — С, 59.
бУлиб хизмат килса (масалан, амааДа етказилган зарарни мутаносиб бјл.иаган ДаражаДа коплашни талаб 5ш7иш), айбдор амалда кеч кандай хукукни амалга оширмаган, унинг бу билан боглик харакатлари эса Узбошимчаликни эмас, балки бошка (купинча гаразгјйлик максаДини кузлаЙДиган) жинОят таркибини ташкил этади, деб айтиш мумкин.
Мазкур масала юзасидан фикр билдирганда, жиноят хукукида хато тушунчасига алохида эътибор каратиш талаб этилади. Зотан, Э.Туркунбоевнинг кайд этишича, ЖК 229моддаси амалдаги жиноят конунининг шахснинг юридик хато килганлиги учун жавобгарлик белгилаган махсус нормасидир У тугри таъкидлаганидек, ушбу жиноятда айбдор уз Килмишининг юридик мохиятига нисбатан хато килади. Жни айбдор янглиш тахмин асосида конуний харакат килмокдаман деб Уйлайди, лекин у хукущларини амалга оширишда белгиланган тартибга риоя килмайди ёки фараз килинган хукукларни амалга оширади. Бунга Тошкснт шахар Шайхонтохур тумани жиноят ишлари бУйича суди томонидан курилган жиноят ишини мисол келтириш мумкин. 2012 йил 12 июн куни фукаро Х. уч ой муддатга хар ойига 1250 АКШ долларидан фоиз тулаш шарти билан кслишган холда судланувчи Ф.дан 25000 АКШ долларини олиб, кариндоши А.га тегишли лекин отаси М. номида бУлган Тошкент шахар, Шайхонтохур тумани, Ибн Сино 1-дахаси, 14-уй, 12-хонадонни огзаки келишувга кура гарев тарикасида бериб, ишончли бУлиши учун 2012 йил 12 июн кунги олди-сотди шартномасига кура Ф-нинг таниши фукаро А.нинг номига нотариал тартибда расмийлаштириб бсрган, лекин Х. томонидан уч ой муддатга хар ойига 1250 АКШ долларидан фоиз тулаш шарти билан олган 25000 АКШ долларини кайтармаганидан сунг судланувчи Ф. хакикий ёки фараз килинган хукукларни Узбошимчалик билан амалга ошириш максадида гаров тарикасида берилган уйни Х.нинг розилигисиз 2012 йил октябр куни олди-сотди шартномасига асосан бошка фукаро Н.га 30000 АКШ долларига (Узбекистон Республикаси Марказий
Тургунбоев ЭК), Киноя•тни квалификация килишгаюридик ва фактик хатонннг таъсири_ Юрид. Фан. номз, илм, дар. олиш учугн ёзил„ дисс... — Т.: ТДЮИ, 2010 — Б, 55.
банкининг маълумотномасига асосан 1 АКШ доллари Узбекистон сумига нисбатан киймати 1769,22 сум килиб белгиланган, 30000х1769,22=53076600 СУМ) сотиб юбориб, фукароларнинг конун билан курикланадиган манфаатларига жуда куп микдорда зарар ва жиддий зиён етказган. Суд иш холатларини Урганиб чилиб Ф.ни Узбекистон Республикаси ЖК 229-моддаси билан айбдор деб топиб, унга нисбатан Узбекистон Республикаси Олий Мажлис Сенатининг 2012 йил 5 декабр кунидаги ”Узбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганлигининг йигирма йиллиги муносабати билан амнистия тугрисида”ги Карорининг 2банди тадбик этилиб, у тайинлаши лозим булган жазодан озод килинган. Суд томонидан фукаро А. ва Н. Уртасида 11.10.2012 йилда тузилган олди-сотди щартномаси бекор килинган. Н. фойдасига 28000000 сум пул маблаглари ва ”Нексия” русумли автомашина оазилган. Бундан ташкари куйидаги Тошкент шахар Мирзо УлуЕбек тумани жиноят ишлари бУйича суди томонидан курилган жиноят ишини мисол келтириш мумкин. Фукаро Н. 2007 йил 25 май куни тахминан соат 12 ларда, узининг норасмий турмуш Уртоги Туркия фукароси В.нинг Тошкент шахар Мирзо Улугбек тумани Х.Олимжон майдони 13-6 уй, 31хонадонига келиб, у ердан В.нинг рухсатисиз, В.га тегишли жами 11.300 АКШ долларига тенг уй-рузгор буюмларини узига тегишли эмаслигини билгани жолда Узбошимчалик билан олиб чикиб кетганликда айбланган. Суд иш холатларини Урганиб чикиб Н.га нисбатан ЖК 229-модцаси билан юритилган жиноят ишини ЖК 65-моддасига асосан Н.нинг узи ва у томонидан содир этилган килмиш ижтимоий хавфлилигини йУкотганлиги муносабати билан тугатиш тугрисида ажрим чикарган Юкоридаги жиноятларда шахслар конун ёки бошка норматив жужжатга асосан Узларига тегишли булган хукукиарни, белгиланган тартибга риоя килмаган лолда амаига оширганлиги учун уларнинг килмиши жиноят деб топилган. Бундан

«2 1-236/2013- сонли жиноят ищи, Жиноят ишлзри буйича Тошкент шахар Шайхонтокур судининг
2 013 йклги архивиддн_ 1-600П007-сонлн жиноят ин:н_ Жиноят ишларк буйича Тошкент шцар М.улугбек туман судининг йи,тги архив)щдн.
шахсларнинг юридик хатоси уларни жиноий жавобгарликдан озод лилмаслигини куришимиз мумкин.
Шундай килиб, фараз килинган хукук, бизнингча,амалда шахсга тегишли бУлмаган, аммо у фактик холатларни нотугри бахолаш ёки уларга нотугри юридик бахо бериш оркали, янглиш тарзда узида мавжуд деб фараз киладиган хукукдир.
Узбошимчалик тутрисидаги хар бир жиноят иши бУйича айбдор кандаЙ (хакикий ёки фараз килинган) хукукни амалга оширганини, шунингдек мазкур хулукнинг вужудга келиш асосларини аниклаш мажбурий кисобланади. Агар айбдор фараз килинган хукукни амалга оширган бУлса, унинг узида мазкур эътирозлар мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги хусусида янглишиши ВИЖДОНан янглишиш бУлганми, деган масала тадкик этилиши лозим. Агар айбдор Узбошимчалик харакатларини бажараётиб, увида тсгишли хукуклар мавжуд эмаслигини англагани исботланса (масалан, уз хукукини мавжуд шартнома билан асослар экан, айбдор шартномани ваколатсиз шахс имзолагани туфайли унинг уз-узидан хакикий эмаслигини англайди), бундай килмишни Узбошимчалик, деб топиш мумкин эмас. Аммо, субъектнинг харакатларида бошка (масалан, мулкка карши) жиноят таркиби мавжуд бУлиши мумкин. Жиноят иши материалларида айбдорда жабрланувчига нисбатан эътирозлар нима муносабат билан юзага келгани курсатилиши — хужжатли тасдикданган шартномаларга, зарар етказиш холатларига хаволатар курсатилиши лозим.
Бизнинг фикримизча, Узбошимчаликнинг факат каракат оркали содир этилади деб тушуниш НОТУЕРИДИЈ). Чунки, хукук пассив шаклда амалга оширилиши хам мумкин. Узбошимчаликни каракатсизлик йУли билан содир этишга жабрланувчига тегишли мол-мулкни конунга хилоф равишда ушлаб туриш холлари мисол бУлиши мумкин. Бунда айбдор муайян харакатларни бажариши (мол-мулкни жабрланувчига топшириши еки ундан монеликсиз фойдаланиш имкониятини таъминлаши) шарт, лекин уларни бажармайди. Бизнингча, каракатсизлик етказадиган зиён харакат етказадиган зиёндан кам бУлммаслиги мумкин. Масалан, айбдор жабрланувчи узи учун тирикчилик манбаи бУлиб хизмат киладиган мол-мулкдан фойдаланишига конунга хилоф равишда тускинлик килади. Жабрланувчи пул олмаслиги натижасида жиддий окибатлар келиб чикади — уни квартирадан кучириб юборишади, у кредит бУйича туловларни амалга ошира олмайди, касал боласига дори-дармонлар харид кила олмайди ва
Кайд этилганларни инобатга олиб, конунни тугри куллаш амалиётини яхшилаш максадида ЖК 229-моддаси биринчи кисми диспозициясини куйидаги тахрирда баён этиш таклиф этилади:
”Узбошимчашж, яъни хакикий ёки фараз килинган хукукларни Узбошимчалик билан амалга оширишга каратилган харакат ёки харакатсизлик фукароларшшг хукущиари ёки конун билан курикјтанадиган манфаатларига ёхуд давлат ёки жамоат манфаатларига куп микдорда зарар ёки жиддий зиён етказилишига сабаб бУлса, -”.
ЖК 229-моддаси нормаси конунлар ва бошка норматив хукукий хукжатларга хавола этади, зеро у боипф хукук сохаларининг нормалари билан тартибга солинган кукуеш химоя килиш шакллари ва усулларининг барчасини тулик камраб олишга кодир эмас. Бинобарин, ЖК 229-моддасининг диспозицияси бланкет хусусият касб этади, чунки шахснинг харакатларида хукукни амалга оширишнинг белгиланган тартибини бузиш мавжудлиги ёки мавжуд эмаслигини тегишли норматив хужжатлар билан танишмасдан аниклаш мумкин эмас.
Хукужчларни амалга оширишда конун талабларига риоя килиш зарурлиги умумий куринишда Узбекистон Республикаси Конституциясининг 48-моддасида мустахкамланган: “Фукаролар Конституцид ва конунларга риоя этишга, бои_ща кишиларнинг хукуклари эркинликлари, шаъни ва кадр-кимматини хурмат килишга мажбурдирлар”. Мазкур «оидадан конунлар асосида кабул килинган конун ости даражасидаги норматив-хукукий хужжатларга хам риоя килиш зарурлиги тутридан-турри келиб чикади. Субъектлар увита тегишли хукуыарни амалга оширишлари тартиби катор норматив-кукукий хужжатларда мустахкамланган. Энг мухим асосларни уз ичига олган асосий норматив-хукукий хужжатлар орасида куйидагилар мавжуд:

  • Узбекистон Республикасининг Фукаролик кодекси;

  • субъектлар уртасида низолар чил-кан холда, хукую:арни амалга ошириш тартиби Фукаролик кодексидан тащари, процессуал хукук нормалари билан тартибга солинган (Фукаролик-процессуал кодекси ва ХУжалик-процессуал кодекси);

  • кабул килинган суд карорини ижро этишда субъектлар ”Суд лужжатлари ва бошка органлар лужжатларини ижро этиш тутрисида”ги Конунга амал киладилар.

Узбошимчалик давлат органлари хукукни куллаш фаолиятининг нормал жараёнига аралашиш, ашщроги — уларнинг тегишли ваколатларини Узбошимчалик билан Узлаштириш лисобланади. Хукукни куллаш фаолиятининг узи субъектлар Уртасида низо чиккан ва улардан бирининг хукукларини химоя лилиш талаб этилган холда амалга оширилади.
Фукаролик кодексида фукаролик лущукдарини химоя килиш уч шаклда амалга оширилиши, улардан иккитаси юрисдикциявий, учинчиси эса — ноюрисдикциявий хусусиятга эга эканлиги белгиланган.
Мазкур Кодекснинг 10-моддасида шундай дейилган: ”фукаролик хукуклари процессуал конунлар ёки шартномада белгилаб кУйилганидек, ишлар кайси судга тааллукли бУлишига караб, суд, хужалик суди ёки холислар суди томонидан химоя килинади. Конунда назарда тутилган холлардагина фукаролик хукуклари маъмурий тартибда химоя килинади” .
Шу тарика юрисдикциявий химоянинг икки шакли — суд оркали ва маъмурий тартибда химоя килиш белгиланган. Аммо, коидалардан истисно тарикасида ФК 11 ва 13-моддалари фукаролик кукукларини шахснинг узи химоя килишига фукаролик хукущларини химоя килишнинг мустакил, ноюрисдикциявий шакли сифатида белгиланган. Хулукларни мустакил лимоя килиш борасидаги ларакатлар юкорида баен этилган сабабларга кура хукукни куллаш деб эътироф этилиши мумкин эмас, чунки давлат органлари томонидан амалга оширилмайди. Улар факат конун билан йУл кУйиладиган тезкор чоралар хисобланади. Шунга карамай, фукаролик кукукларини шахснинг узи химоя килиши, кеч шубхасиз, кукукни амалга ошириш жараёнининг таркибий кисмидир. ФК 13-моддасида унинг чегаралари белгиланган. Фуларолик хукукларини шахснинг узи химоя килиш усуллари чегарасидан четга чикиш хукукни амалга оширишнинг белгиланган тартибини бузиш хисобланади ва бошка шартлар хам мавжуд бУлган холда жиноят конунига мувофик жазоланадиган Узбошимчаликни ташкил этади.
Конунга мувофик субъектлар уз кулукларини Узлари химоя цилиш имкониятига эга бУлмаган холда, улар юрисдикциявий химоя усулларидан фойдаланишлари — уз хукукларини химоя килишни сураб судга ёки маъмурий органларга мурожаат этишлари лозим. Фукаролик хукук-ларини суд оркали химоя килишга бУлган хукук субъектлари хукук лаёкатининг таркибий кисми хисобланади, бу хукук узвий хукукдир ва у рад этилиши мумкин эмас. Бузилган хукукни кимоя килишни сураб судга мурожаат этиш тартиби ФПК (умумий юрисдикция судларига мурожаат этилганда) ва ХГЖ (хужалик- судларига мурожаат этилганда) нормалари билан муфассал белгиланган. Судга мурожаат этишдан воз кечиш, юзага келган низода хакамлик вазифасини уз зиммасига олиш оркали айбдор жабрланувчини процессуал конун хужжатларида назарда тутилган имтиёзлар ва кафолатлардан мажрум килади, чунки иш юз фоиз аних ва равшан бУлган холда лам у холисона куриб чикилишига эришиш учун хукукий имкониятга хам, фактик имкониятга хам эга бУлмайди. Шундай килиб, карз берувчи бераразлик принципини бузиб, узи иштирок этаётган низода судья ролини уз зиммасига олади.
Бузилган лукул суд тартибида эътироф этилганидан кейин суднинг тегишли карори ижро этилиши лозим. ”Судлар тутрисида”ги Конуннинг 5-моддасига мувофик: ”Суд хужжатлари барча давлат органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар, мансабдор шахслар, фукаролар учун мажбурийдир хамда Узбекистон Республикасининг бутун худудида ижро этилиши шарт”. Шунга ухшаш коидалар ФПКнинг 16-моддаси ва ХПКнинг 14моддасида хам мустахкамланган. Нормал, конуний вазиятда томонлар чикарилган суд карорини ихтиёрий равишда ижро этадилар. Бирок, акс холда, конунда тегишли мажбурлов механизмлари назарда тугилган. Бошкача килиб айтганда, суд хужжатларини мажбурий ижро этиш хукукий механизми ларздор суд лужжатида ифодаланган талабларни ихтиёрий равишда бажаришдан бош тортган холда амалга киритилади ва суд карори хамда ундан келиб чщадиган карздорнинг мажбуриятлари бажарилмаслиги ёки уз вактида бажарилмаслигидан ёинки карздор хулукни бошка шахсларнинг хукуклари ва эркинликларига зид равишда суиистеъмол килишидан химоялаш кафолати хисобланади. Суд карорини мажбурий ижро этиш механизми ”Суд хужжатлари ва бошка органлар хужжатларини ижро этиш тугрисида”ги Конунда мустахкамланган. Ушбу Конунга мувофц суд карорларини ижро этиш вазифаси суд ижрочиларига юкланади. Мазкур Конунда суд ижрочиларининг макоми, боища давлат органлари хамда боща ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фукаролар билан узаро муносабатларда уларнинг мажбуриятлари ва хукуњлари белгиланган; суд ижрочисининг кабул килинган суд карорини ижро этиш борасидаги каракатларининг олдинма-кетинлиги кайд этилган. Суд карорини мажбурий ижро этиш механизмини мустахкамлашга баришланган конун хужжатларида суд ижрочиларига кенг ваколатлар берилган, аммо ижро иши юритиш жараёни факат ундирувчининг холишига кура бошланади. ”Суд хужжатлари ва бошка органлар хужжатларини ижро этиш тугрисида”ги Конуннинг 44-моддасига мувофик, мажбурий ижро этиш чоралари тугри расмийлаштирилган иж-ро хужжати конунда белгиланган тартибда топширилганда жамда ижро иши юритишни кузгатиш тутрисида суд ижрочиси томонидан карор кабул килинганда кулланилади. Ихтиёрий равишда ижро этиш учун суд ижрочиси томонидан белгиланган муддатнинг утганлиги мажбурий ижро этиш чораларини куллаш учун асос бУлади (Конуннинг 45-моддаси).
Шундай килиб, хусусий субъекглар Уртасидаги низоларни хал килишда ишларнинг нормал холати шундан иборат бУладики, уларнинг бирортаси хам давлат органларининг ваколатларини Узлаштирмайди. Бошкача хилиб айтганда, бу субъектга тегишли бУлган хукукни амалга оширишнинг белгиланган тартибидир. Агар айбдор бирон-бир сабабга кура конун чикарувчи томонидан бслтиланган низоларни куриб чикишнинг процессуал коидаларини назар-писанд килмаса ва уз хукукларини мустакил равишда амалга оширишни афзал курса, бундай харакатлар хукукни амалга оширишнинг белгиланган тартибини бузиш хисобланади.
Узбошимчшшк жиноятининг окибатлари. Жиноят конунида узбощимчалик модций таркибли жиноят сифатида белгиланган. ЖК 229-модцасининг диспозициясида фукароларнинг хукуклари ёки конун билан курикланадиган манфаатларига ёхуд давлат ёки жамоат манфаатларига куп микдорда зарар ёки жиддий зиён етказилиши жиноят таркибининг зарурий белгилари сифатида кайд этилган.
Жиноят кукуки назариясида узбошимчалик таркибининг тамом бУлиш вакти тугрисидаги масала хусусида ягона ёндашув мавжуд эмас. Айбдор узининг хакикий ёки фараз килинган кукукини амалга оширган бУлса, Узбошимчалик жинояти тамом бУлган хисобланади, деган фикр илгари сурилган. Жумладан, Г.Ф.Поленовнинг таъкидлашича, Узбошимчалик жинояти факат айбдорнинг каракатлари конунда курсатилган окибатларга сабаб бУлган холдагина тамом бУлган хисобланади 104 . Биз бу нуктаи назарга кушиламиз. Субъект узининг хакикий ёки фараз килинган хукукини амалга оширмаслиги хам мумкин, лекин мазкур хукукни амалга ошириш жараёнининг куп микдорда зарар ёки жиддий зиён етказиши мумкин ва бундай харакатлар тамом бУдмаган жиноят сифатида каралмаслиги мумкин эмас.
Узбошимчаликнинг зарурий белгиси хисобланиши жиддий зиён тушунчаси бахоланадигандир. Келтирилган зиённинг жиддийлиги биринчи навбатда уни суд томонидан шундай баколанишига боглик бУлиб, бунда жабрланувчи шахс ёки зиён
К*Г1оленов г„ф, Ответственность за преступления против порядка управления. — М., 1996. — С 1 17,
курган юридик шахсларнинг хакикатда мулкий холати ва молиявий даромадини хисобга олган холда келтирилган зиённинг салмоклигига бако берилади. Жиддий зиён сифатида, мисол учун, фукарони турар жойдан фойдаланиш имконидан махрум килишни, согликнинг ёмонлашувини келтириб чикарган тан жаролатларни етказиш кабилар тан олиниши мумкин. Белгиланган тартибни бузган холда хукукни (хакикий ёки фараз килинган) амалга ошириш билан келиб чиккан ижтимоий хавфли окибатлар Уртасида салбий 60Еликлик бУлиши зарур105
”КУп микдордаги зарар” тушунчасига ЖКнинг ”Атамаларнинг хуцукий маъноси” деб номланган саккизинчи бУлимида таъриф берилган: ”энг кам ойлик иш халининг уч юз бараваридан беш юз бараваригача бУлган микдордаги зарар” .
2. Узбошимчаликнинг субъектив белгилари
ЖК 17-моддасига мувофц, ”жиноят содир этгунга кадар ун олти ёшга тулган, акли расо жисмоний шахслар жавобгарликка тортиладилар”. куриб турганимиздек, мазкур нормада жиноят субъектига кУйиладиган барча талаблар белгиланган. Шахсни жиноий жавобгарликка тортишнинг умумий шартларидан бири ижтимоий хавфли килмишни содир этган пайтда у конунда белгиланган жиноий жавобгарлик ёшига тулганлиги хисобланади. Юридик ва психологик адабиётларда ушбу масала куп маротаба тахдил килинган. Шу сабабли, биз бу ерда энг аник ва содда асослашдан бирини келтириш билан кифояланмокчимиз: ”Конунда жиноий жавобгарлик ёшининг куйи чегарасини белгилаш зарурати, энг аввало, шу билан белгиланадики, мазкур холат шахснинг уз харакатлари акамиятини тушуниш ва уларни бошкара олиш кобилияти билан узвий боглик. Жиноий жавобгарлик ёши конунда эркин белгиланиши мумкин эмас. Энг аввало, физиология, умумий ва ёш психологияси камда педагогика фанларининг нормал ривожланаётган Усмирда юкорида курсатилган кобилиятлар шакллана бошлайдиган ёш
Рустамбаев М., Ахраров Б, Бошкарув тартнбига карти жиноятларни квалификация килиш: Укув кулланк,т - Т: ТДЮИ„ 2006. -Б, 124.
хакидаги маълумотлари хисобга олинади. Давлат лукущй тус берадиган такиущарнинг аксариятини ёш бола лам тушуниши мумкин: бировнинг мулкини Узлаштириш, бошхаларга озор етказиш мумкин эмас ва х.к. Бирок, шахсни жиноий жавобгарликка тортиш учун у маълум даражада хук;укий онгга, уз килмишларининг фактик томони билан бир катордав уларнинг ижтимоий-хукукий ахамиятини бахолаш кобилиятига эга бУлиши лозим „ 106. Бу борада К.Абдурасулова хами равишда ”жиноий жавобгарлик ёшини белгилаш учун бУлиб, вояга етмаган шахснинг онглилиги даражаси, унинг содир бУлаётган вокеаходисаларни англаш ва шунга мувофик онгли харакат килиш кобилияти хизмат килади. Шунинг учун хам бундай кобилиятга эга бУлмаган усмирлар жиноят субъекти деб топилмайди „107, деб кайд этади.
„ЖК 17-моддасига мувофик, Узбошимчалик учун жавобгарлик 16 ёшдан бошлаб келиб чикади. Бизнингча, конуннинг мазкур коидаси унча асосли эмас жиноий жавобгарликка тортишнинг мукаррар шарти шахснинг узи содир этаётган килмишнинг ижтимоий хавфлилигини бахолашга кодирлиги хисобланади. Мазкур тадкикот доирасида Урганилаётган жиноят таркибига татбикан бу Узбошимчалик билан жиноий жавобгарликка тортиш учун айбдор юридик низоларни хал килиш тартибига тегишли булган ”билим”ларни Узлаштирган бУлиши лозимлигини англатади. Анилрок айтганда, айбдор низоларни Узбошимчмик билан эмас, балки суд оркали ёки маъмурий тартибда хал этиш лозимлигини англаши зарур. ФПК 38-моддасида вояга етмаган шахслар тулик фукаролик процессуал муомала лаёкатига эга эмаслиги белгиланган: ”Вояга етмаган, яъни еши ун туртдан ун саккизгача бУлган фукароларнинг, шунингдек муомала лаёкати чекланган деб топилган фукароларнинг хулуклари ва конун билан куриюпанадиган манфаатлари судда уларнинг ота-оналари, уларни фарзандликка олганлар ёки хомийлар томонидан химоя килинади”. Бинобарин, тегишли имкониятлар фукароларда факат
Курс ушловного жрана: Общая часть Т, 1: Учение о преступлении ! Под ред. И.Л.Тяжковой, 1999, -С. 168.
Абдурасулова К Р , Жиноятнинг махсус субъект: Укув-кулланма. ТДЮИ, 2005. — Б. 21,
1 8 ёшга тулгандан ксйин пайдо бУлади, чунки умумэътироф этилган нукгаи назарга кура, айнан шу ёшда капо махсус маълумот олмаган одамда кам кискача килиб ”хукукий маданият” деб аталадиган юридик билимларнинг уз хукукларини мустакил химоя килиш учун зарур бУлган минимал ”билимлар” вудудга келади. Бошкача килиб айганда, давлат уз фукароларининг фукаролик процессуал кукукий муносабатларнинг тулаконли иштирокчилари бУлиш, фукаролик процессуал конунчилиги берадиган хар кандай хукукларни мустакил амалга ошириш имкониятига эга бУлиш кобилиятини уларнинг ёшига караб чеклаган. Бунда конун чикарувчи вояга етмаган шахснинг хукукий тарбияси шу даражада озки, у судга мустакил мурожаат этиши мумкин эмас, деган нукгаи назардан келиб чиклан бУлса керак. Бундай шароитда кукукий тажрибасизлиги конун даражасида тан олинган субъектлардан хукукий тартибкоидаларни анил билиш ва уларга ОГИШМаЙ риоя этишни талаб килиш мантикка зиддир.
Шундан келиб чикиб, биз Узбошимчалик учуп жиноий жавобгарлик ёшининг куйи чегарасини 18 ёш килиб белгилашни максадга мувофик, деб хисоблаймиз.
Жиноят субъектига кУЙиладиган (юкорида зикр этилган) умумий талаблардан ташкари, муайян жиноят таркибларида шахсда бирон-бир алокида хусусиятлар мавжуд бУлган холдагина шахс жиноиЙ жавобгарликка тортилиши мумкин бУлган махсус белгилар мавжудлиги назарда тутилиши мумкин. Мазкур белгилар модда диспозициясининг узида айтиб куйилиши ёки улар мантик коидаларидан келиб чикиши мумкин (тугридантугри курсатилмаган бУлса-да, ЖК 18-моддаси мазкур жиноятни содир этишда эркакнинг иштироки мукаррар эканлигини назарда тутади).
Бизнинг фикримизча, ЖК 229-модцасини мантилий шархдаш мазкур жиноятнинг субъекти жабрланувчига хакикий ёки фараз лилинган хукукдарга асосланган талабларни куйиш хукукига эга бУлган шахсдир, деган хулосага келиш имконини бсради. Аммо, бу ерда шахслар Уртасида хукукий муносабат мавжудлигини кайд этишнинг узи кифоя КИЛМаЙДИ.
Узбошимчалик коидасидан келиб чикиб, лукукни амалга оширишга каратилган харакатларни айнан ваколатли субъект амалга ошириши талаб этилади, аммо катор лолларда жабрланувчига талабларни хукук эгасининг узи кУймаслиги хам мумкин. Бундай хукукка эга бУлган шахс уни амалга оширишда ёрдам сураб узга шахсларга мурожаат этиши ёки умуман тегишли ваколатларни уларга утказиши мумкин. Бу лолда мазкур шахслар унинг манфаатларида вакиллик асосида харакат килувчи шахслар сифатида эътироф этилиши лозим, чунки бу шахслар амалда карз берувчи хукукларини амалга оширади. Агар курсатилган шахслар карз берувчи амалга оширишни истаган хукукдар чегарасидан четга чиккан бУлса, бундай харакатлар тсгишли асослар мавжуд булган жолда мулкка карши жиноят сифатида квалификация килиниши мумкин.
Шундай килиб, ЖК 229-моддасининг субъекти сифатида, бизнинг фикримизча, ваколатли субъект, яъни жабрланувчига нисбатан юкорида зикр этилган хукукдарга эга бУлган ёки бундай лукукларни уларнинг эгасидан олган шахс кисобланади. Мазкур хулоса Узбошимчалик жиноятининг биз тавсифлаган молияти — хакикий ёки фараз килинган хукукни амалга ощиришдан келиб чикади. Бинобарин, Узбошимчалик харакатларини содир этаётган шахс жабрланувчига талаб куйиш учун кеч бУлмаса фараз килинган хукукларга эга бУлиши лозим, акс холда, унинг харакатлари уз хукукларини тиклаш нияти билан эмас, балки, масалан, жабрланувчидан уч олиш, унга зиён етказиш нияти, эхтимол, кандайдир хусумат мавжудлиги билан белгиланади. Мазкур харакатларда шахсга, фукаронинг конституциявий хукукдарига ёки мумий муносабатларга тажовуз килувчи жиноят таркиби юзага кслиши мумкин.
Ваколатли субъектлар хисобланмаган бошка шахсларнинг лающий ёки фараз килинган жукукни амалга оширишга каратилган харакатлари Узбошимчалик бУйича биргаликда бажарувчилар сифатида квалификация Килиниши мумкин эмас. Агар бу харакатларни улар ваколатли субъект билан бирга, талаблар кУйиш учун топширущ мавжуд бУлмаган холда содир
этган бУлсалар, ЖК 28-модцасининг бешинчи кисмига мувофик улар ёрдамчилар сифатида жавобгарликка тортилиши лозим.
Бизнинг назаримизда, жиноят хукуки фанида илгари сурилган учинчи шахсга теГИШЛИ бУлган хукукни тегишли карз берувчининг топшириги мавжуд бУлмаган холда амалга оширишга каратилган харакатлар хам Узбошимчалик деб топилиши лозимлиги хакидаги фикр 108 мунозаралидир. Шуниси диккатга сазоворки, мазкур нуктаи назар тарафдорлари уни бирон-бир тарзда асосламайдилар, ушбу ендашув умумэътироф этилганига ишора килиш билан кифояланадилар.
Биз бу фикрга мутлако кушилмаймиз. Тарихан Узбошимчалик сифатида факат уз лукукини амалга оширишга каратилган харакатлар эътироф этилган. Мазкур лукукнинг эгалари бУлмаган шахслар Узбошимчалик учун факат кукук эгаси уз ваколатларини амалга оширишга уларни бирон-бир тарзда жалб килган холдагина жавобгарликка тортилишлари мумкин бУлган, Мазкур ендашув фуцаролик лулу;ининг асосий принципларидан бири — ФК 1-моддасининг иккинчи кисмида мустахкамланган диспозитивлик принципи билан мос келади: ”Фукаролар (жисмониЙ шахслар) ва юридик шахслар уз фуларолик хукущ.ларига уз эркларига мувофик эга бУладилар ва бу хукукларини уз манфаатларини кузлаб амалга оширадилар” (таъкид бизники). Шунга ухшаш коида ФК 9-моддасининг биринчи кисмида хам мустахкамланган: ”фукаролар ва юридик шахслар Узларига тегишли бУлган фуларолик лукукларини, шу жумладан уларни химоя килиш хукукини хам уз хохишларига кура тасарруф этадилар”
Шахс ваколатли субъектнинг карорисиз кандайдир ларакат килган таџирда, Узбошимчалик жинояти юзага келмайди. Агар бировнинг кукутини кимоя килишга уриниш жараёнида жабрланувчига нисбатан бирон-бир зурлик ишлатилган ёки жиноят конуни билан курикданадиган боца объектларга тажовуз килинган бУлса, айбдорнинг харакатлари ЖКнинг тегишли моддалари бУйича квалификация килиниши лозим.
10КПоленов Г,Ф_ Ответствепносп за преступления против лсрядка управления, — М., 1996. [15—
Аммо, бундай лолларда айбдор бошкарув сожаси ва бошка тегишли объектга зиён етказади. Айни холда, давлат хокимияти ваколатларини амалга оширишга бУлган монополияси хам бузилади ва шу сабабли, айбдорнинг харакатлари, латго уларнинг замирида шахсий манфаатдорлик мавжуд бУлмаса хам, ижтимоий хавфли хисобланади. Шуни тан олиш лозимки, бу ЖКда мустахкамланмаган ижтимоий хавфли килмиш хисобланади ва жиноят конунчилигида мавжуд бУлган мазкур бУшликни тулдириш зарур. Зотан, мазкур ижгимоий хавфли хилмиш, леч шубласиз, бошкарув тартибига тажовуз килади, шу сабабли бунинг учун жавобгарликни назарда тутувчи модда тегишли бобда жойлаштирилиши лозим.
Шу сабабли, ЖК Махсус кисми ХУ бобининг мавжуд тузилмасидан келиб чикиб, ЖКга куйидаги тахрирда янги — 2293моддани киритишни таклиф киламиз:
”229З-модда. Мансабдор шахснинг ваколатларини
Узбошимчалик билан Узлаштириш
Мансабдор шахснинг ваколатларини Узбошимчалик билан Узлаштириш куп микцорда зарар ёки жиддий зиён етказилишига сабаб бУлса, -
Янги киритилган моддани куллашда уни ФК 11, Вмоддаларида назарда тутилган фукаролик хукукларини шахснинг узи химоя килишидан фарщлашда маълум кийинчиликлар турилиши мумкин, зеро сунгги зикр этилган усул ваколатли органларни жалб килмасдан амалга ошириладиган лукукни кимоя килишнинг ноюрисдикциявий усули хисобланади. Бизнинг фикримизча, мазкур усулларни бир-биридан фарюиаш мезони бУлиб, биринчидан, уз лукукларини узи химоя килишнинг конунийлиги ва ваколатларни Узлаштиришнинг конунга хилофлиги, иккинчиДан, хар бир муайян вазиятда субъект ув хукукларини ёки боша шахсга тегишли булган лукукларни кимоя килганини аниллаш хизмат килиши лозим. Бировнинг хукукларини химоя килиш билан ботик вазиятда уз хукукларини узи Химоя килиш тугрисида гапириш уринли бУлмайди, уз хукукџтарини узи кимоя килиш пайтида унинт чегарасидан четга чижишга йУл кУйилган холда эса Узбошимчалик юзага келади.
Шуни алохида лайд этиб утиш лозимки, Узбошимчалик таркибида, амалга ошириладиган фаолият алокида хусусиятга эга эканлиги туфайли, мансабдор шахс бирон-бир холда хам унинг субъекти бУлиши мумкин эмас. В.В.Сташис ва М.И.Бажанов таъкидлаганидек: ”Факат хусусий шахсгина Узбошимчалик жиноятининг субъекти бУлиши мумкин. Узбошимчалик каракатларини содир этган мансабдор шахс хокимият ваколатидан ташкарига чикканлик учун жавобгарликка
„109
тортилади
Мансабдорлик жиноятлари ва бошкарув тартибига ларши жиноятларни фарклаш турдош объекгидан ташкари субъект белгиларига кура хам амалга оширилади. Мансабдорлик жиноятлари мансабдор шахслар томонидан, шунингдек мансабдор шахслар кисобланмайдиган давлат хизмати ходимлари ва махаллий давлат хокимияти хизматчилари томонидан, бошкарув тартибига карши жиноятлар эса — хусусий шахслар томонидан ёки мансабдор шахслар томонидан, лекин уларнинг хизмат фаолияти билан боглик бУлмаган лолда, яъни улар амапда хусусий шахслар сифатида иш курган вазиятда хам содир этилади. Мазкур холат шу билан изожланадики, бошкарув тартиби хокимият-бУйсуниш муносабатларини узида ифодалайди ва уларга айнан бУйсунувчи субъектнинг конунга хилоф харакатлари натижасида салбий таъсир курсатилади, мансабдор шахслар эса бощарувга оид муносабатларда факат жокимият ваколатларига эга бУлган субъект сифатида амал килади. Узбошимчаликнинг субъектив томони.
Килмишнинг субъектив томонини жиноят содир этиш жараёнига ”йулдош” булган фаолият сифатида тавсифлаш одат тусини олган, бунда амий ва рухий жараёнлар узаро богланади ва бир-бирини такозо лилади. Жиноятнинг субъектив томонида зарурий белги — айб, шунингдек бир катор факультатив белгилар — мотив ва максад фарюланади . Мазкур белгилар бир-бири билан боглщ ва бир-бирини такозо килади, бирок, айни вактда, улар мустакил психологик лодисалар лисобланади.
10'Сташис Бажанов М,И, Преступления Против порядка управления. — Харьков. 1991. 61.
1'Јрарог А.И„ Субъективная сторона и квалификаш:я преступлений. 2001, —С. 1,
Юкорида курсатилган тушунчалар психологиядан Узлаштирилган, бирок жиноят-хукукий нуктаи назардан улар жиноий жавобгарлик доираси билан чекланган нисбатан тор юридик маъно касб этади. Шу туфайли хам, жиноят-хукукий норма тузилиши нуктаи назаридан, мотив ва максад сингари асосий хатти-каракатлар расман жиноят субъектив томонининг факультатив белгилари хисобланади. Улар факат ЖК Махсус кисми моддасининг диспозициясида тугридан-тутри белгиланган холдагина зарурий белгиларга айланади.
Жиноят субъектив томонининг белгиларини аниклаш Узбошимчаликни квалификация килишда мухим боскич хисобланади. Уни тугри амалга ошириш жиноий килмишни жиноят хисобланмаган килмишлардан фарклаш, шунингдек турли жиноятларни бир-биридан ажратиш имконини беради.
Жиноят субъектив томонининг мазмуни жиноят хукуки фанида бахсли масала хисобланади. Махсус адабиётларда жиноятнинг субъектив томони ва айбнинг узаро нисбати хусусида карама-карши фикрлар илгари сурилади. Чунончи, П.С.Дагсль ва Д.П.Котов фикрига кура, айб жиноятнинг ички, субъектив томони хисобланади. А.И.Рарог айбга мотив, максад, хиссиёт ва бошка психологик белгиларни киритиш айб шакли тугрисидаги масалани ечишни кийинлаштиради ва мазкур бслгиларни субъектив томон белгилари сифатидаги мустакил ахамиятдан махрум этади 1 , деб лисоблайди.
Мазкур масала юзасидан бошка нуктаи назарлар лам мавжуд. Масалан, Ю.А.Дсмидов шундай деб ёзган эди: ”Айб жиноятнинг бирон-бир элементи, шу жумладан касд ва эхтиётсизлик ёки субъектив томондан олинган килмиш билан богланиши мумкин эмас. У жиноятнинг объектив томонида лам, субъектив томонида лам тенг даражада уз ифодасини топади-„112 Биз бу нуктаи назарга кушила олмаймиз, Узбекистон Республикаси ЖСК Умумий кисмининг 5-бобида айб шахснинг содир этилаётган килмишга бУлган муносабати сифатида аник белгиланган, ”айб” деган ном ослица яна бир тушунчани киритиш
[Рарог А. И, Субъективная сторона и квалификация преступлений, — М., 2001, — С 7, л :демидов Социа.льная ценность и оценка в уголовном праве. 1995. С, 1 14,
уларни фарюлашда кийинчиликлар тутдиради. А.И.Рарог таъкидлаб Утганидек, айбни жиноят содир этиш факти билан бирхиллаштириш айбни объективлаштиришни, уни жиноят таркибининг юридик белгиси сифатидаги аниклик хусусиятидан малрум килишни англатади
Айб жиноий жавобгарликнинг зарурий белгиси кисобланади. ЖК 9-моддасига мувофик, шахс конунда белгиланган тартибда айби исботланган иж•имоий хавфли килмишлари учунгина жавобгар бУлади. Узбошимчаликнинг аклий элемени шу билан белгиланадики, шахс уз харакатларининг хусусияти билан бир каторда, уларнинг ижтимоий ахамиятидан хам хабардор бУлади. Айбдор узида муайян хакикий конуний хукук бор деб фараз килади. Бундан ташкари, жамият аъзоси хисобланган айбдор муайян ёшга келиб ижтимоийлашувнинг унга узига тегишли бУлган хукуклар конунда белгиланган тартибга мувофик давлат органлари (суд, суд ижрочилари хизмати ва к.к.)ни жалб килган лолда мажбурий амалга оширилишини англаш имконини берадиган даражасига етади. Бирок, шу билан бир вактда, муайян сабабларга кура, айбдор, хуку;ларни амалга оширишнинг белгиланган тартибини бузаётганини била туриб, уз хукуыарини ноюрисдициявий усул билан амалга оширади.
Узбошимчалик жиноятининг таркибида фукароларнинг у,улуџтари еки конун билан курилланадиган манфаатларига ёхуд давлат ёки жамоат манфаатларига куп МИКЦОРДа зарар еки жиддий зиён етказиш жиноятнинг окибатлари сифатида курсатиб утилган. Бизнинг фикримизча, айбдорда махсус максад — какикий ёки фараз килинган хукукдарни амалга ошириш мавжуд бУлгани боис, ащлий элемент конун билан курикланадиган манфаатларга амалда зиён етказилиши мумкинлигини англаш сифатида тавсифланиши лозим: айбдор уз хукукини конунда белгиланган тартибга зид равишда амалга ошириши натижасида жабрланувчига куп миџорда зарар ёки жидциЙ зиён етказилиши мумкинлигини тушунади. Мажур окибатлар Узбошимчалик фаолиятининг окибати сифатида келиб чикади, чунки

' ”рарог АМ, Субъективная сторова и квиификация преступлений. 2001. 9,
субъектнинг холиш-иродаси айни холда зарар ёки зиён етказишга эмас, балки бошка максадга эришишга каратилган ва шундан келиб чикиб, унда куп микдорда зарар ёки ;киддий зиён етказишга эгри касд мавжуд булган, деган хулосага келиш мумкин. Бирок, амалда шундай вазиятлар хам юзага келиши мумкинки, уларда айбдор айтиб утилган окибатлар юз бериши мукаррар эканлигини англайди. Бу холда, унда мазкур окибатларга нисбатан тугри касд мавжуд бУлгани кайд этилиши лозим.
Шуни хайд этиб утиш лозимки, Узбошимчаликнинг субъектив томонида гаразгУйлик мотиви ва максадлари, конунга хилоф равишда бойлик ортгиришга ёки харажатлардан халос бУлишга интилишнинг мавжудлиги истисно этилади, чунки айбдор эришишни истаган пировард натижа уз хукукини амалга оширишдан иборат булади Бундай маълумотлар мавжуд бУлган холда хукукни кулловчи айбдорнинг харакатларини квалификация килиш тутрисидаги масалани мулкка карти жиноятларга кушиб хал килиши лозим.
Тадкик этилаётган жиноят таркибида киссиётлар айбдорнинг харакатларини квалификация килиш учун ахамиятга эга эмаслигига карамай, жиноятнинг содир этилишига маълум даражада жабрланувчининг гайриконуний хулк-атвори туртки берган холларда улар хисобга олиниши лозим (масалан, айбдор Узбошимчалик харакатларини содир этишига карздор уз зиммасига олган мажбуриятларни узок муддат бажармагани туртки берган бУлса). Айбдорнинг рухий фаолиятини тавсифловчи колатларни антџташ бундай холларда адолатли жазо тайинлашга сезиларли даражада кумаклашади. Б.С.Утсвский тугри кайд этганидек, ”шахснинг рукий колатини хисобга олмасдан судланувчининг хулк-атворига тулаконли бало бериш мумкин эмас”. Бундай мотивлар, шунингдек шахснинг жиноятни содир этиш пайтидаги рухий холати албатта жазони енгиллаштирувчи холат сифатида (ЖК 55-моддаси биринчи кисмининг ”д” банди) хисобга олиниши лозим.
Турков И.К. Самоуправство (уголовнфправовые и криминологические Автореф, дисс„ „_,канд_ юрид„ наук„— Самара, 2006 —С 13,
Бизнинг фикримизча, Узбошимчалик таркибида айбдан ташкари максад лам зарурий ахамият касб этади. Бунда максад деганда айбдор амалда эришишни кузлаган натижада тушунилади. Узбошимчалик каракатларини содир этар экан, шахс биринчи навбатда илгари бувилган холат, уз хукукдарининг мувозанати тикланишига эришиш учун каракат килади (масалан, карзни олиш, узига тегишли бУлган мол-мулкни олиб ,$'йиш, ундан фойдаланиш йУлидаги тусикларни бартараф этишга интилади). Мазкур максад мавжуд бУлмаган холда айбдор факат жабрланувчига зарар етказиш малсадида каракат килгап, бунда узи учун ижобий самарага эришишга интилмаган, деб айтиш тук-ри бУлади. Масалан, карз берувчи карздорнинг автомобилини унинг карзини узиш максадида эмас, балки кейинчалик уни йУк, килиб ташлапп ва шу тарика узининг озор етган шахсиятини каноатлантириш учун олиб куяди. Бундай холатларда айбдорнинг харакатлари Узбошимчалик сифатида бахоланиши мумкин эмас, улар ЖКнинг бошка моддалари бУйича квалификация килиниши лозим.
Ш БОБ. УЗБОШИМЧАЛИКНИ УХШАШ жиноятХУКУКИЙ ИНСТИТУТЛАР ВА ЖИНОЯТ
ТАРКИБЛАРИДАН ФАРКЛАШ МУАММОЛАРИ
1. Узбошимчаликнинг ухшаш жиноят-хукукий институтлардан фаркли жихатлари
Жиноятларни квалификация килиш муаммоси дастлабки тергов ва одил судлов органларининг хукукни куллаш амалиётида биринчи даражали ахамият касб этади.
Жиноят квалификацияси бу: а) конунни кулловчи мансабдор шахслар (суриштирувчи, терговчи, прокурор, судья) томонидан содир этилган кукукбузарлик белгиларини ЖКнинг Махсус кисми моддаларида курсатилган жиноят таркиби аломатлари билан солиштириш; б) жиноят конунчилигида курсатилган ижтимоий хавфли харакатга давлат ва хукук соласи томонидан берилган баходир Уз навбатида, ухшаш институтлар ва жиноятларни аник фарщпаш жиноятларни тути квалификация Килишнинг бош омилларидан бири хисобланади
Шундай экан, Узбошимчаликни тугри квалификация килиш учун унинг жиноят конунида белгиланган Ухшаш институтлардан (зарурий мудофаа, охирги зарурат ва х.к.) фаркли жихатларини ёритиш зарур.
Жумладан, зарурий мудофаа килмишнинг жиноийлигини истисно киладиган холат сифатида жиноят конунчилигига азалдан хос бУлган институт хисобланади. Н.С.Таганцев таъкидлаб Утганидек, зарурий мудофаа инсоннинг табиий, узвий хукукидир; мазкур табиийлик ва узвийлик зарурий мудофаанинг конунийлиги асоси бУлиб хизмат килади
Зарурий мудофаа сингари, Узбошимчалик хам давлатчилик ривожланиши билан узининг ижтимоий муносабатларни тартибга солиш тизимидаги урни ва ахамиятини аста-секин йУкотган кадимий институт хисобланади. Илгари ”озор етказиш” йУли билан бузилган лукукни тиклашгина эмас, балки жиноятчини
Мусаев М..-А„ Хаегга Карши жиноятлар: назарня ва амииёг мутммолари„ — Т.: Шарк, 2011. — 133, Шуголовное право. Общая часть. — М, , 1999 — С 124,
Н.С, Русское уголовное право. Часть общая (в 2-х томах), — Тула, 2001. —С, 4; 7,
жазолашнинг узи хам жабрланувчининг хукуки хисобланган, яъни Узбошимчалик билан амалга оширилган бУлса, бугунги кунда факат бузилган хакикий ёки фараз килинган хукукни тиклашга уринишгина Узбошимчалик деб эътироф этилади. Боз устига, Узбошимчалик хукукий воситалар каторидан жазога лоЙик бУлган нохукукий восмталар каторига Утказилган. Узбошимчаликка карши курашиш тугрисидаги энг мукаммал нормалар Кадимги Рим конунчилигида мавжуд бУлган. Карзни Узбошимчалик билан ундириш борасидаги харакатлар 389 йилги декретлар билан тахикланган. Карз берувчи карзни Узбошимчалик билан ундиришга уринган такдирда талаб килиш хукукини йукотган118 . Юстиниан хукукига кура, ув мол-мулкини суд карорисиз тортиб олган шахс бахсли мол-мулкни кайтариб беришга мажбурланиш билан бир каторда, унга бУлган хухукдан махрум этилган. Бировнинг мол-мулкини тортиб олган шахс эса уни эгасига кайтариш билан бир каторда, шу мол-мулкнинг киймати михдорида жарима тудащи керак бУлган.
Узбошимчалик ва уз хукущпарини узи химоя килишни фарыашда кийинчилик шу билан белгиланадики, уз хукукларини узи химоя килиш фукаролик хукукларини жимоя килишнинг янги усули хисобланади. А.М.Эрделевский мазкур янги институтни тавсифлар экан: ''Уз хукукларини узи химоя килишнинг мазмунини, уни куллаш шартлари ва чегарасини тук-ри белгилаш фукаролик лукули нуктаи назаридангина мутим ахамият касб этмайди. Бу масалалар жиноят кукукининг бир катор институглари (зарурий мудофаа, охирги зарурат, узбошимчалик)ни ХУллаш билан хам узвий боглик' , 1 19 , деб таъкидлайди.
Даркакикат, уз хукущларини узи химоя килиш кулукни химоя Килишнинг мустакил усули эмас, балки хукукни амалга оширишнинг алохида тартиби кисобланади (уни суд оркали ва маъмурий тартибда амалга ошириш билан бир каторда). И.Б.Зокиров субъектив хукукларни ва конун билан куриыанадиган манфаатларни химоя килишнинг икки асосий

' Римсжос частное ираво, — М., 1999. — С 56,
Л %рделевский А.М. Самозащита прав ђ' СПС КонсультантПлюс. 12.09.200' г.
шакли юрисдикциявий (суд оркали) ва ноюрисдикциявий (судсиз) химояни фаркдайди
Химоянинг юрисдикциявий такли бузилган ёки низоли хукуыарни кимоя килишда ваколатли давлат органларининг фаолиятида намоён бУлади. Унинг можияти шундаки, хукук ва конуний манфаатлари бузилган шахс уз хукукларини тиклаш учун ваколатли давлат органига мурожаат этади. Юрисдикциявий химоя шакли билан суд оркали (умумий тартиб) ва маъмурий тартибда (махсус тартиб) химоя килиш камраб олинади. Фуларо ёки ташкилотнинг фукаролик хукуњиарини давлат идоралари ёки бошка ваколатли органларга мурожаат этмасдан жимоя килиш борасидаги мустакил (Раолияти ноюрисдикциявий фаолият сифатида тавсифланади . Фукаролик хукуклари ва конуний манфаатларни химоя килишнинг ноюрисдик такли давлат ва бошка ваколатли органга мурожаат этмасдан кукути бузилган шахснинг узи мустакил, уз хохиши билан каракат килиши тушунилади 122 . Шу билан бир вактда, у уз хукукдарини узи химоя килишни фукаролик лукуыарини химоя килиш усулларидан бири сифатида тавсифлашга карши чикади. Унинг фикрича, уз фуларолик хукукларини узи химоя килиш — бу химоя килиш усули эмас, балки шаклидир.
КУрсатиб утилган институтлар ва Узбошимчаликнинг Узаро нисбати тугрисидаги масала ута бакслидир. В.Р.Долопчсв зарурий мудофаа, умуман олганда, Узбошимчаликнинг турларидан бири, деб кисоблаган. ”Узбошимчалик, - деб ёзади у, - ё жиноят содир этилгандан ксйин, ё уни содир этиш пайтида мавжуд бУлиши мумкин„123. Биринчи колда бу уч олиш, иккинчи холда эса — узини узи химоя килиш Еки зарурий мудофаа. Мазкур нуктаи назар икки институт Уртасидаги якин алокага ишора килса-да, амалда факат ушбу масала тарихини Урганиш учун диккатга сазовордир: уз вактида жабрланувчилар уз хукулларини факат Узбошимчалик каракатлари билан кимоя килишлари ва
Зокиров И_Ь, Фукаролик хукукл: Дарслик„ I кисм, Масъул мухаррир: Х рцмончлов. — Т., ТДЮИ. 2009 -Б. 131 право: Учебник, Ч. Под ред, Ю.КТолстого_ — М., 1996. —С. 268—270, Зокиров И. Б. фукаролик хукуки: Дарслик. кисм„ Масьул мухаррир: Х Рахмоикулов, — Т, ТДЮИ, 2009, -Б. 133.
Долопчев В,р, О праве несбходимой обороны. Оридический Вестник. 1994, — С. 30,
Узларига ”озор” етказган шахсларни жазолашлари мумкин бУлган. Бугунги кунда Узбошимчалик учун жавобгарлик тугрисидаги нормани КУллаш доираси анча торайган. Бундан ташкари, муаллифнинг уз хукущдарини узи химоя киЛиш факат жиноят содир этиш пайтида мавжуд бУлиши мумкин, деган фикрига кушилиш кийин, чунки фуларо уз лукуъ,ларини узи химоя килишни амалга ошириш имкониятидан улар бузилгунга кадар хам, жиноят содир этилиши натижасида уларга зарар етказилганидан кейин хам махрум бУлмайди.
Уз лукукларини узи жимоя килиш тор маънода зарурий мудофаа ва охирги заруратга бУлинади. Узбошимчалик деганда, кенг маънода йУкотилган хукукни тиклашнинг хам конун билан рухсат этилган, жам такџщланган усуллари тушунилади. Бунда Узбошимчалик доирасида куйидагиларни фарыаш, бизнингча, уринли бУлади:

  • Узбошимчалик (тор маънодаги Узбошимчалик) бошкарув тартибига тажовуз килувчи ижтимоиЙ хавфли килмиш сифатида;

  • бузилган куку;ни тиклаш максадида амалга ошириладиган уз кукукдарини узи химоя килиш (кулайлик учун уни ”тикловчи” уз хукумарини узи лимоя килиш деб номлаймиз).

Уз хукукјтрини узи химоя килиш (кенг маънода) куйидагиларни уз ичига олади:
1) тор маънодаги уз хукукларини узи химоя килиш: зарурий мудофаа; охирги зарурат;
Д) кенг маънодаги Узбошимчаликнинг бир кисми: ”тикловчи” уз хукукларини узи химоя килиш.
Бузилган кукукни лимоя килиш еки тиклашга каратилган уз хукукларини узи химоя килишнинг доирасидан ташкарида уч олиш, яъни субъектнинг бузилган учукулни тиклашга эмас, балки узига ”озор” етказган шахсни жазолашга каратилган харакатлари ётади. Бизнингча, бундай харакатлар умумий асосларда, шахсга карши жиноят сифатида квалификация килиниши лозим.
Узбошимчаликнинг зарурий мудофаа ва охирги зарурат Уртасидаги УХИПШЛИК, бизнингча, шу билан белгиланадики, Узбошимчалик содир этувчи шахснинг харакатлари, зарурий мудофаа ёки охирги зарурат лолатидаги шахснинг жаракатлари сингари, узига тегишли бУлган (ёки фараз килинган) хукукни лимоя килишдан иборатдир. Бунда мазкур харакатларга купинча жабрланувчининг гайрщонуний хулл-атвори зарурий мудофаада унинг хужум килиши ва Узбошимчалик харакатларида, масалан, мажбуриятни бажармаслиги туртки беради,
Охирги зарурат ва зарурий мудофаа сингари Узбошимчаликка хам химоя килинаётган конуний хукук (ёки унинг мавжудлиги хакидаги асосли фараз)нинг мавжудлиги хосдир. Химоя килинаётган хукук мавжуд бУдмаган ёки у конунга хилоф бУлган колда ушланаётган фукаро зарурий мудофаа хукукига эга бУлмайди. Хущш шунингдск, айбдор, масалан, етказиб берилган гиёхвандлик воситалари учун царзни Узбошимчалик билан талаб килар экан, уни олиш учун конуний хукукка эга бУлмайди, бинобарин, у Узбошимчалик учун жавобгарликка тортилиши мумкин эмас.
Зарурий мудофаада бУлганидек, Узбошимчаликда хам зиён факат хукукни бузишга йУл кУйган шахсга етказилиши лозим. Тажовузни уухтатиш максадида учинчи шахсларнинг хукуклари бузилганда, учинчи шахсларга зиён етказишга охирги зарурат институтида йУл кУйилади. Агар кимдир бузган хукукни тиклаш максадида айбдор мазкур хукукий муносабатга кушилмаган шахсларнинг хукукларига тажовуз килган бУлса, унинг харакатлари Узбошимчалик сифатида квалификация килиниши мумкин эмас.
Зарурий мудофаа ва охирги зарурат Узбошимчаликдан куйидаги белгилар бУйича фаркланади:
биринчидан, зарурий мудофаа ва охирги зарурат холатларида конун билан рухсат этилган, ижтимоий фойдали килмиш содир этилади (албатта, уларнинг чегарасидан четга чинишга йУл лу%йилмаган бУлса). Узбошимчалик эса жар доим жиноят конуни билан такиуј1анган, белгиланган бощарув тартибига тажовуз киладиган ижтимоий хавфли килмиш хисобланади; иккинчидан, заруриЙ мудофаа ва охирги зарурат холатларида субъектга тегишли булган хуку; бузилишининг олдини олиш (шу жумладан, уни тухтатиш)га каратилган харакатлар содир этилади. Узбошимчаликда эса, аксинча, йУкотилган хукукни тиклаш амалга оширилади. куриб турганимиздек, айни лолда Узбошимчаликни зарурий мудофаа ва охирги заруратдан фарклаш мезони бУлиб курикланадиган лущул-ца тажовузнинг мавжудлиги хизмат килади. Ижтимоий хавфли омилларнинг амал килиши тугаганидан кейингина хуку; йУкотилгани, бинобарин, уни химоя катиш эмас, балки факат тиклаш мумкинлиги тугрисида суз юритиш мумкин. Зарурий мудофаа холатида ижтимоий хавфли тажовузнинг тамом бУлиш пайтини аниклаш ва шунинг кисобига мазкур институтни Узбошимчаликдан фарклаш алохида кийинчилик тугдиради. Субъект кукукни йукотгани ёки йУкотмаганини аниыашда мазкур хукукни айбдор эгаллагани ёки эгалламаганини аниллаш, бизнингча, Уринли бУлади. Бунда, мужни талон-торож Килиш жиноятларига татбикан, айбдор бирон-бир хукукни уз ихтиёрига кура тасарруф этиш имкониятига эга булган пайтда уни эгаллаган хисобланади; учинчиДан, зарурий мудофаа колатида инсоннинг ижтимоий хавфли харакатлари куриюланадиган хукукка зиён стказиш хавфининг манбаи хисобланади. Охирги зарурат холатида хавф манбалари доираси анча кенг: инсоннинг ижтимоий хавфли харакатлари, табиат кучлари, одам танасидаги физиологик жараёнлар ва ж.к. Узбошимчаликда эса субъектга тегишли хулукла зиён етказиш манбаси инсоннинг харакатлари хисобланади, шахс лукукдарининг бузилиши замирида айнан шу омил ётади, кейинчалик мазкур шахс Узбошимчалик харакатларини содир этади ва бузилган хукукларни тиклайди.
Жиноий Узбошимчаликни квалификация килишда ва уни зарурий мудофаа жамда охирги заруратдан фарюташда хатога йУл куймаслик учун хукукни кулловчи органлар уз хукукларини узи лимоя щи,тиш ва Узбошимчаликнинг юкорида айтиб утилган хусусиятларини инобатга олишлари лозим. Уз хукукдарини узи химоя ютиш усулларининг хукукни бузиш билан мутаносиблигини аниюлаш, айникса, мушкул масала хисобланади. Хусусан, хающий ёки фараз килинган хукукни амалга ошириш холатлари — ноюрисдикциявий химоя хукукни химоя килишнинг бирдан-бир усули бУлган-бУлмагани кисобга олиниши лозим. Бизнинг фикримизча, хукукни кулловчи кайси хукук, кай тарзда ва кай даражада бузилганини, уз хукукларини узи лимоя килиш натижасида таъсир курсатилган эркинликлар билан таккослаганда, бузилган хукук кай даражада мухим эканлигини хам эътиборга олиши лозим.

Download 426,85 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish