Август 2020 3-қисм

Август 2020 3-қисм
Тошкент
ТАРИХ ДАРСЛАРИДА ТАРИХИЙ МАНБАЛАРНИНГ ўРНИ ВА АҲАМИЯТИ 
Жўраева Нафиса Абдумўминовна 
Тошкент шаҳри Учтепа тумани 
81-сон мактаб тарих фани ўқитувчиси 
Тел: [phone]
Аннотация:
Ушбу мақола умумий ўрта таълим мактабларидаги тарих дасрларининг 
ташкил қилинишида тарихий, илмий адабиётларнинг ўрни ва дарс самарадорлигидаги 
аҳамиятига қаратилган тавсиялар тақдим қилинган.
Калит сўзлар:
тарих дарси, ўқувчилар эсда сақлаб қолиш хотираси, мантиқий фик
-
рлаш, тарихий, илмий адабиётлар, манбалар.
Буюк алломаларимиздан бири Алишер Навоий тарих фанини билиш-нинг аҳамияти кат
-
та эканлигини таъкидлаб, инсонларни тарихни ўрганишга даъват қилган. Унинг фикрича, 
тарих фани шоҳлар, ҳукмдорларнинг таржимаи ҳолини эмас, балки мамлакат тарихини 
ўрганиши керак. 
Юқоридаги фикрлар тарих фанининг салмоғи қанча муҳимлигини таъкидлаши билан 
бирга бу фанга ўқувчининг билим олиши, тарбиясининг шаклланишида ҳам муҳим экан
-
лигини ҳис қилиш лозим. Чунки, тарих фанининг асоси тарихий манбалар, илмий ва та
-
рихий адабиётларни ўрганиш билан очиб берлади. Бундай вазиятда халқимизнинг билимли 
бўлишида тарих фанининг роли катта. 
«Авесто» илк қўлёзма сифатида аҳамиятли, шу мавзуни ёритишда ўқувчига қуйидаги 
маълумотни келтириб ўтиш лозим.
«… Зардуштийлик пайдо бўлган дастлабки пайтларданоқ, ибодатхонлар қошида 
мактаблар ташкил этилиб, уларда таълим-тарбия тизими қоҳинлар томонидан қуйидагича 
амлага оширлган:
Жисмоний тарбия
ўқиш ва ёзишга ўргатиш
Диний ва аҳлоқий тарбия
ўғил болаларга 7 ёшга тўлганда оқ ипакдан тикилган “муқаддас кўйлак” кийдириш ма
-
росими жамоа оқсоқоли, коҳинлар, ота-оналар иштирокида ўтказиш расм бўлган…». Ушбу 
тушунчаларни маълумот сифатида келтириш билан дастлаб мактаблар Юнонистон ва Рим
-
даги каби юртимизда мавжуд бўлганлигини таъкидласак, ўқувчи қалбига кириб бориш мум
-
кин.
Дарсликларда ҳарбий қуроллар жанг услуби қизиқарли талқин қилинган. Шу билан бир
-
га шундай мавзуларни ёритиш жараёнида қўшимча манбалар даср мазмунини янада оши
-
ради. Масалан, ”… ўтроқ аҳоли душманга қарши олиб борган мудофаа ва ҳужум ҳаркатлари 
вақтида “жим-жимадор” белгилардан ҳам фойдаланганлар. Шу билан бирга ҳарбий ва му
-
дофаа ишларида от ва итлардан кенг фойдаланганлар”. Бундай мазмундаги маълумотлар 
ўқувчи ёдида бир умрга муҳрланади.
Дарсликларда иккита Маъмун академияси ва уларда ижод қилган алломалар тўғрисида 
етарлича маълумот келтирилган. Шундай бўлса ҳам дарслик билан чекланмасдан қўшимча 
адабиётлар билан дарсни ташкил қилиш мақсадга муофиқдир. Абу Али ибн Синонинг Хо
-
размга келганлиги ва Ал Беруний билан учрашганлиги тўғрисида маълумот келтириш мум
-
кин. “…Абу Али ибн Сино 12 ёшида олимлар билан мунозара қилиб, барчаси устидан ғолиб 
келди, Хоразмда 7 йил давомида Хоразмшоҳ хизматида бўлди. …. Абу Райҳон Беруний би
-
лан учрашди. Гурганжда бўлганда илмий анжуманлар янада мароқли ўтадиган бўлди…” 
деб келтирилганлигини таъкидлаш мақсадга муофиқдир.
Давлатчилигимиз тарихида мўғиллар босқинининг салбий оқибатлари кўп бора таъкид
-
ланади, ҳатто дарсликда ҳам аниқ тасвирланган. Унда Хоразмшоҳ Муҳаммаднинг хатоси 
ўқувчида бахсли ҳолатни вужудга келтиради. Айнан шу вазиятда хатога олиб келган бир 
воқеани қўшимча адабиёт билан келтириш ўринлидир. «…Жалоладдиннинг илтимосла
-
рини рад қилиб, … тақдирда бўлган фалокатдан қочиб қутилиб бўлмайди, юлдузларнинг 
қулай жойлашиш пайтини кутиш лозим, дерди. Ким уни бундай хато йўлга бошлади. Унинг 
асрида осмон ёритқичларга қараб қилинган башоратларга ишонилган бўлса ҳам, шак-

---

44