|
MARKAZIY OSIYONING OLTIN DAVRI
Tuxtayev Javohir Ulug’muratovich
Qashqadaryo viloyati Qarshi shahar
Koson tumani 25-umumiy o’rta ta’lim
maktab tarix fani o‘qituvchisi
Telefon: +998996694409
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Markaziy Osiyoning jahon madaniyatining markazi
bo’lganining ilmiy dalillari keltirilgan. Markaziy Osiyo hududida yashagan buyuk allomalarning
dunyo insoniyat sivilizatsiyasidagi tutgan o’rni xususida fikrlar yozilgan. Markaziy Osiyoning
oltin davri tugashining bir nechta sabablari sanab o’tilgan.
Kalit so’zlar:
sivilizatsiya, Frederik Starr, intellektual, Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy,
Umar Xayyom, Zardushtiylik, yunon politeizmi, induizm, buddizm, iudaizm, xristianlik va islom
dini
Miloddan avvalgi yillarda Markaziy Osiyo mintaqasi Yevropa, Yaqin Sharq va Osiyoning,
shu jumladan, Xitoy va Hindistonning asosiy sivilizatsiyasiga katta hissa qo’shgan jahon
madaniyatining markazi bo’lgan deyish mubolag’a emas. Markaziy Osiyo-Kavkaz instituti raisi
va tadqiqot professori, Jon Xopkins universiteti, Ilg’or xalqaro tadqiqotlar maktabi va Kennan
institutining asoschisi. 2007 yil 4 dekabr kuni Kennan institutida ma’ruza qilgan Frederik Starr,
“Markaziy Osiyoda madaniy va intellektual gullash haqida so’zlab berdi, ular ko’plab sohalarni
qamrab olgan va mintaqani “bu dunyoning markazi” ga aylantirgan” degan fikrni ilgari surgan.
Mintaqa Afg’oniston, O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston va Turkmanistonni,
shuningdek, sharqiy Eron, G’arbiy Xitoy, Pokiston va Hindiston shimolini qamrab olgan
edi. Muhokama qilinayotgan davrda bu yerlar yirik savdo yo’llari bilan kesishgan va san’at
va fanning turli sohalarida madaniy va intellektual yutuqlarga erishgan yirik imperiyalarning
o’chog’i bo’lgan. Mintaqada matematika, astronomiya, adabiyot, tilshunoslik, siyosatshunoslik,
din va arxitektura rivojiga katta ta’sir ko’rsatgan ko’plab tarixiy shaxslar paydo bo’ldi.
Masalan, O’zbekiston hududida tug’ilgan Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy algebra asoschisi
sifatida tanilgan va algoritmning nomi hisoblanadi. Umar Xayyom, yetakchi shoir, matematikaga
kub tenglamalarining barcha shakllarini aniqlash va hal qilish orqali ham hissa qo’shgan. O’rta
Osiyo olimlari astronomiya va kartografiyada katta yutuqlarga erishdilar. Buyuk fors tilidagi
shoirlarning aksariyati bugungi Eron emas, balki O’rta Osiyodan bo’lganlar.
Abu Nasr al-Farobiy “eng ilg’or musulmon faylasufi va faylasuflar orasidagi Aristoteldan
keyin ikkinchi o’rinda” edi. Ularning ko’pi bir nechta sohalarda faol bo’lishgan. “Menimcha,
bular, haqiqatan ham, g’ayrioddiy sermahsul, g’ayrioddiy serhosil, ko’plab fanlardagi ijodiy
daholar bo’lib, ularning barchasi bir necha yuz yil tarixga egadir. Bir-biridan bir necha yuz yil
davomida Frantsiyadan taxminan yarim asr kattaroq bo’lgan davrda paydo bo’lgan edi. Ushbu
madaniy va intellektual fermentning to’rtta sababini aytish mumkin. Birinchidan, mintaqa
boylikka qo’shimcha ravishda g’oyalar va bilimlarni tarqatadigan yirik savdo yo’llarida joylashgan
edi. Ikkinchidan, mintaqada ulkan shaharlar, shu jumladan Afg’oniston shimolidagi Balx bor
edi. Uchinchidan, mintaqada ulkan boylik to’planishini rag’batlantiradigan buyuk imperiyalar
mavjud edi, bu esa homiylik gullab-yashnashi uchun ideal sharoitlarni yaratdi. To’rtinchi omil
- mintaqadagi dinlarning o’zaro uyg’unligi. Zardushtiylik, yunon politeizmi, induizm, buddizm,
iudaizm, xristianlik va islom dinining paydo bo’lishi mintaqada sezilarli iz qoldirgan. Nima
uchun Markaziy Osiyoning oltin davri tugaganligi haqida turli xil qarashlar mavjud,14-asrda
Temuriylar davrining oxiriga kelib O’rta Osiyoda uyg’onish davrini qo’llab-quvvatlovchi
ko’plab omillar kamayib ketdi. Buyuk imperiyalar, shu jumladan, Temuriylar sulolasi ham uzoq
davom etmadi. Chegaralar sonining ko’payishi natijasida O’rta Osiyo orqali o’tadigan yo’llar
bo’ylab savdo-sotiq qimmatlashdi va portugaliyaliklar kabi savdogarlar alternativ yo’llarni
izlashga qaror qilishdi. San’at va fanni homiylik qilishning ulkan an’analari izdan chiqdi. Diniy
plyuralizm ham sekin pasaya boshladi. Muhit ko’plab dinlar ta’sirida bo’lgan madaniyatdan to
tobora ko’proq Islom hukmronlik qiladigan madaniyatga aylandi. va nihoyat, Islomdagi jiddiy
o’zgarishlar yanada muhim ahamiyat kasb eta boshladi. O’rta Osiyo sivilizatsiyasining ulkan
yutuqlariga qaramay, G’arbda ko’pchilik bu tarixni bilmaydi. O’sha davrning ko’plab buyuk
52
Do'stlaringiz bilan baham: |
