|
Sintetik bosqich
uchun so’zni sidirg’a o’qish
xarakterlidir; bunda so’zni ko’rish orqali idrok qilish va uning talaffuzi so’z ma’nosini anglash
118
Август 2020 10-қисм
Тошкент
bilan asosan mos keladi. O’qish so’z ma’nosini idrok qilish bilan amalga oshadi. O’quvchilar
sintetik bosqichga 3-sinfda o’tadilar. Bundan keyingt yillarda o’qish
avtomatlasha
boradi.
O’qish darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil etish kerakki, asar mazmunini tahlil
qilish o’qish malakalarini takomillashtirishga yo’naltirilgan bo’lsin.
foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdullayеva K., Nazarov K., Yo`ldoshеva Sh., Savod o‘rgatish darslari. T.: ―O‘qituvchi‖,
1996-yil 2. Gapparova T.,
2. Shodmonov E., Eshturdiyеva G., Alifbе (Savod) T .: ―O‘qituvchi‖, 1999 –yil
3. T. G.Yegorov “Oчерки психологии обучени детей чтению”
119
Август 2020 10-қисм
Тошкент
8-9- SINFLARDA YOQILG’I SANOATINING RIVOJLANISH TARIXI.
O’ZBEKISTONDA NEFT SANOATI RIVOJI.
Nurmullayeva Shamsiya Hamrabayovna
Sayxunobod tumanidagi 28- sonli maktabining
I toifali geografiya fani o’qituvchisi.
Annotatsiya:
ushbu maqolada yoqilg’i sanoati va uning O’zbekistondagi rivoji haqida
ma’lumot berilgan.
Kalit so’zlar:
neft, yoqilg’I, Rossiya, O’zbekiston, smola, moy.
Dunyoda birinchi neft qazib olish XVI asrda Rossiyada Uxta daryosida boshlanadi. Dastlab
u terapevtik moylash vositasi sifatida ishlatilgan va daryo suvidan yig’ilgan. Neftdan texnikaviy
spirt, parafin, yonilg, moylash yog’I, smola, asphalt va boshqa mahsulotlar olinadi.Neft nima?
Bu so’z lotin tilidan olingan bo’lib,”tosh yog’I’’ degan ma’noni anglatadi. Vaqt o’tishi bilan,
odamlar ushbu mahsulotning tarkibi va ishlatilishini tushunishni boshlaganlarida, u suvdan
chiqqan joylarda dumaloq quduqlar qurildi, ular taxtalar va halqa yordamida mahkamlandi ,lekin
bu samara bermadi. Ammo neftga talab barqaror o’sib borganligi sababli, bu usul juda soda
edi va katta chuqurliklardan neft qazib olish imkoniyatini bermadi. Odamlar neft zaxirasiga
katta chuqurlikka tushganda, yonadigan gaz tarqalishi bilan bu narsa murakkablashdi. U,o’z
navbatida ,barcha havoni quduqdan chiqarib yubordi va odamlarning o’limiga sabab bo’ldi.
Ammo taraqqiyot to’xtamaydi va odamlar o’sha paytda texnologiyani o’zlashtira boshladi.
quduq qazishda ,arqonlarda ma’lum bir chuqurlikkacha ular o’zlarining nasl – nasabiga qo’shiq
kuylash bilan birga kelgan ustalarni tushirishdi .Qolgan ishchilar ushbu quduqlarning tepasida
uning ovozini tinglashda va ovoz o’chib ketishi bilanoq u darhol ko’tarildi.BU odamni yonuvchi
gaz bilanzaharlanishini anglatadi.Toza havoda u “hushiga keldi” va hammasi davom etdi. Ana
shunday izlanishlar natijasida odamlar neftni qayta ishlashni o’rganishdi.Yer bag’ridan tortib
olinadigan neftdan amalda hech joyda foydalanib bo’lmaydi .Uni albatta qayta ishlash kerak.
Buning sababi shundaki ,neft tarkibida qattiq,suyuq va gazsimon moddalar mavjuddir.Agar neft
qizitilsa, uning tabiat tomonidan yaratilgan tarkibidagi moddalarida o’zaro ajralishlar yuz beradi.
Neft ichidagi moddalar qaynab, turli darajadagi haroratlarda bug’lanadi.Avvalo benzin, keyin
parafin, undan so’ng gaz, moy va boshqa moylovchi xomashyolar ajralib chiqadi.
Bugungi kunda O’zbekistondagi Buxoro, Ohangaron va farg’ona neftni qayta ishlash
zavodlariga yiliga 11 million tonnadan ortiq neftni qayta ishlash quvvatiga ega. Biroq xom
ashyoning yetishmasligi sabab ushbu zavodlar 60 % kuch bilan ishlamoqda.
Mutaxassislarning hisob kitoblariga ko’ra ayni vaqtda O’zbekiston ichki bozorini ta’minlash
uchun yiliga 4 million tonnadan ortiq neft import qilishga muhtoj. 10 yildan keyin ushbu
ko’rsatgich 7 million tonnage chiqishi mumkin. Ma’lumotlarga ko’ra Rossiya,Qozog’iston yoki
Turkmanistondan neft import qilinib mahalliy zavodlarda qayta ishlansa , benzin bilan ichki
bozorni ta’minlash bilan birga uni qo’shni davlatlarga eksport qilish imkoni paydo bo’ladi.Misol
uchun , qo’shni qozog’iston neftga boy bo’lishiga qaramasdan , qayta ishlash quvvati kamligi
sabab ichki bozorini benzin bilan ta’minlay olmaydi va yiliga 1 million 100 ming tonna yoki
33%dan ortiq benzin import qilishga majbur. Hozirgi kunda iqtisodchilar xorijiy kapitallarni
neft –gaz sohasiga kirib kelish yo’llarini ochish lozimligini takidlashmoqda. Neftni qayta ishlash
zavodlarimizga Turkmanistondan,qozog’istondan va Rossiyadan xom ashyosini olib kelib ,
qayta ishlash imkoniyatlarini bersak, neft bilan birga sarmoya ham kiradi.
Neft va neft mahsulotlari davlat taraqqiyotida muhim o’rin egallasada ,tabiatning ifloslanishida
salbiy oqibatlarni keltirib chiqarmoqda.Ekosistemaning neft mahsulotlari bilan ifloslanishi ekologik
muammolardan tashqari geoekologgas muammoga sabab bo’lib , litosferaning yuqori qismi va suv
to’planuvchi qatlamiga singib bir qator holatlar yuzaga kelishi mumkin.Gidrogeologiya instituti
tadqiqotchilarining ta’kidlashlaricha ,farg’ona neftni qayta ishlash zavodi hududining yer osti sizot
suvlari ustida katta miqdorda neft va neft mahsulotlari to’plangan va tuproq qatlamlaridan yer ostiga
qarab sizib o’tgan .Ifloslanishning kengayishi boshqa hudud tuproqlarining ham ifloslanishiga olib
kelgan. Bu esa tuproqlarda mikroorganizmlarning keskin kamayishiga olib keladi.Tuproqning eng
nozik qismi hisoblangan biologic dunyosi ifloslanish natijasida sezilarli zarar ko’radi.
Respublikamiz sug’oriladigan tuproqlarining neft va neft mahsulotlari bilan ifloslanishi, tuproq
xossalarini o’zgarishini o’rganish va uning rekultivatsiyasi bo’yicha bir qator olimlarimiz amaliy
loyixalar doirasida ilmiy tadqiqotlar olib bormoqdalar.
120
Do'stlaringiz bilan baham: |
